X V i ə srd ə a V ra siy a m ə k a n m d a ciddi siyasi

Tarix

etm ək   üçiirı  n ö v b əti  b i r c ə h d   etd i.  O .  1518-ci  ilin 

fe v ra l a y ın d a   S a n   Ş e y x   ad lı  e lçisin i  H ə lə b d ə  olan  

S u lta n   S ə ü m in   y a n ın a   g ö n d ə rd i.  F e v ra l  a y ın ın  

15-də  S u ltan   S alim   to rəfin d ən   q ə b u l  ed ilə n   e lçi. 

M ısirin   fəthi  m ü n a sib ə tilə   S ə fəv i  h ö k m d a n n ın  

g ö n d ə rd iy i " tə b n k n a m ə " n i o n a  tə q d im  etd i v ə  Ş ah 

I  İsm a y ılın  sü lh  tə k lifin i o n a çatd ırd ı.  L akin Sultan 

Solim   süln təklifini  rəd d  e d ə rə k . elçin i  h ə b s etd ird i 

[ 8 .3 4 3 :  11.  117].

O sm an lı  h ö k m d a n   S u ltan   S əlim   h.  9 2 6 -c ı  il 

şə n v ə l  a v ın ın   9   d a   (22  se n ty a b r  1520)  v ə fa t  etd i. 

O n u n   ö lü m ü n d ə n   so n ra   o sm an lı  h a k im iv y ə tin ə  

vegan.'» v a ris oiar.  şa h z a d ə  S ü le y m a n  

1

1 5 2 0 -1 5 6 6

1 

O sm a n lı ta x tm a  o tu rd u  [1 8 .1 6 6 ;  1 2 .1 2 2 ;  1 1 ,1 2 1 ].

S u ltan   S ü le y m a n ın   h ak im iy y ə tə  g o lm əsin d ən  

so n ra   S ə fə v i-O sm a n lı  m ü n a sib ə tlə ri  m ü ə y y ə n  

d ərə c o d ə   n o rm a llaşm ağ a  b a şlad ı. 

İlk  o laraq . 

S u lta n   S ü le y m a n   a ta sı  S u ltan   S ə iim in   Səfəvi 

d ö v lə tin ə   qarşı  y ü rü td ü y ü   d ü şm ə n ç ilik   siy asətin i 

d ə y işm ə k   q ə r a n n a   g ə ld i.  Bu  m ə q s ə d b .  S əfəv i 

d ö v lə tin ə   q arşı  tə tb iq   o lu n a n   ‘'İb rişim   y a s a ğ T  

d e y ilə n   ip ək   tica rə ti  q a d a ğ a sın ı  a ra d a n   qald ırd ı. 

E y n i z a m a n d a  S u ltan  S əlım  d ö v rü n d ə  b u  qad ağ an ı 

pozdufcuna  g ö rə   h ə b s  e d ilə n   ta c irlə r  a zad   o lu n d u  

və  o n la ra   d əy ə n   m a d e:  z ə rə r  d ö \ l ə t   x əzin əsm d ən  

ö d ə n ila i. 

H əm çin in  

səfəv i 

ta c irlə rin in  

silah 

tic a rə tin ə   q o y u lan   q a d a ğ a   d a   arad an   q a ld ın ld ı 

[11. 

128-130].  S u ltan   S ü le y m a n   b u   iqtisadi 

q a d a ğ a la n   a rad an   g ö tü rm ə k lə   y an aşı  d ip lo m atik  

əla q ə lə ri  b ə rp a  etm ə k   m ə q sə d ilə   S ə f ə \i  sara y m a 

b ir  m ə k tu b   g ö n d ə ro rə k .  “Q ə rb li  k ä firlə rə   qarşı 

d o stlu q   v ə  ə m ə k d a şlığ ı.  tic a rə t  ə ia q ə b rin in   və 

g e d iş-g ə lişin   Ь э ф а   e d ilm ə sin i  tə k lif   e td i.  L ak in

S əfəvi  h ö k m d a n   S u lta n   S ü le y m a n m   b u   d ip lo m a ­

tik a d d ım m a  m ü sb ə t c a v a b  v erm əd i  [11.  132].

Ş ah  I  İsm ay ıl  S u ltan   S ü le y m a n m   ə m ək d aşlıq  

tək lifin ə   y a ln ız ,  B c lq rad m   (1 5 2 1 )  v ə   R o d o - 

su n   (1 5 2 2 )  fəth in d ən   so n ra   c a v a b   v erd i.  S əfəv i 

sara y ın d a n  h. 9 2 9 -c u  ild ə ( 1 5 2 3 )O sm a n lı d ö v lə tin ə  

T acəd d in  H ə sə n  X ə lifə n in  b a şçılığ ı iia 5 0 0  n ə fə riik  

b ir e lç i h eyəti g ö n d ərild i.  L ak in  O sm an lı h ö k u m ətı 

b u  elçi  h e y ətin i y ü k sə k  s ə \ iv y ə d ə  q arşıla m a d ı.  B u 

d ip lo m a tik   ’n ey ətd ən   y a ln ız   2 0   n əfəra  İstan b u la 

g ə lm ə y ə   ic a z ə  v erild i.  Sultan  S ə lim in   ö lü m ü n d ə n  

so n ra   b a ş  sağ lığ ı  v e rm ək .  S u ltan   S ü ley m an ı 

ta x ta   ç ıx m a sı  \ ə   R o d o su n   fəthi  m ö n asib əti  ilə 

təb rik   etm ə k   ö çü n   İstan b u la  gələn  elçi  h eyəti 

Ş ah  I  İsm av ılın   m ə k tu b u n u   O sm an lı  S u lta n ın a  

trxjdim   etd i.  M ə k tu b d a  y a z ılırd ı;  *'...  B u  əzam ətli 

h ad isən i  b ö y ü k   b a y ra m   v ə   so n su z   se v in c   h csab  

e d ə rə k .  T acəddin  X əlifbni  b ö y ö k   q ə lə b ə lə ri  təb rik  

etm ə k   ü çü n   sa ra y ın ız a   g ö n d ə rirə m .  S ə m im iy y ə tlə  

m c h rib a n lığ ım ı  sə d a q ə tlə   etiq a d   və  etim ad ım ı 

b ild irirə m "  [7.  195:  12,  123;  1 4 .4 4 8 :  2,  106).

Ş ah  I  İsm ay ılın   g ö n d ə rd iy i  m ə k tu b a   eav ab  

o la ra q .  S u ltan   S u le y m a n   h.  9 3 0 -c u   il  m əhərcəm  

a y ın ın   14-də  (23  n o y a b r  1523)  S ə fə v i  saray m a 

d o stlu q   m ü n a sib ə tlə rin i  ö z ü n d ə   ək s  etd irə n   b ir 

c a v a b  m ə k tu b u  g ö n d ə rd i  [12.  123:  7,  197].

Ü m u m iy y ətlə .  Ş ah   I  İsm ay ılın   h ak im iy v ıti 

d ö v rö n d ə  

(1501 -1 5 2 4 ) 

sə fə v i-o sm a n lı

m ü n asib ət lərini b irm a n a lı şəki Idə q iy m ətlən d irm ək  

m ü m k ü n   dey ild ir.  Ç ü n k i  S u ltan   H  B av azıd ın  

h ak im iy y əti  z a m a n ın d a   bu  m ö n a sib ə tlə r d a h a  co x  

su lh   ^ əraitin d ə  d a v a m   e tm iş.  lak in   S u itan   S əlim  

d ö n ə m in d ə   isə  səfə v i-o sm a n lı  m ü n a sib ətləri  if-

Qarapapaqlar.  2015,  Arqust, № 8 (96)

39

---

T arix

ra t  d ə rə c ə d ə   siy a si  g ə rg in lik   v ə   m ü h a r ib ə b r b  

x a ra k te riz ə  

o lu n m u şd u r. 

S u ltan  

S u ley m an  

z a m a m n d a   tə rə flər  a ra sm d a k ı  m ö n a sib ə tlə rd ə  

g ə rg in lik   a z a lm ış  d ip lo m a tik   ə la q ə lə rə   təşə b b ü s 

g ö stərilm işd ir.

S ə fə v ilə r 

s ü la b s in in  

h a k im iy y ə tin in  

ilk 

d ö v rlə rin d ə  

A z ə rb a y c a n la  

A v ro p a 

dövləU əri 

a ra sm d a   siy a si  m ü n a sib ə tlə r  d a v a m   c tm ə k d ə   idi. 

S ə fə v i  d ö v lə tin in   Q ərb i  A v ro p a   ilə   ilk  d ip lo m a tık  

tə m a sı 

1 4 9 9 -1 5 0 2 -ci 

illə r 

V cn esiv a-O sm an lı 

m ü h a rib ə si  z am an ı  y a ra n d ı.  V enesiya  hö k u m ətı 

s ə fə v ilə rlə   ə la q ə   y a ra tm a q   ü çü n   ö z   elç isi  K on- 

s ta n tin o   L ask arin i  A z ə rb a y c a n a   y o la   sald ı.  V en­

e siy a  e lç isi s ə f ə v ib r in  Ə r /in c a n a  s ə fo n  ə rə fəsin d a  

S ə fəv i  sa ra y m a   g ə lə rə k .  S əfəv i  h ö k m d a n n m  

Q a ra m a n a   h ü cu m   e d ə cəy i  tə q d ird ə ,  V enesiya 

h ö k u m ə tm ın   o n a   a n ille riy a   v ə   h ərb i  g ə m ilə rlə  

köm ok  ed ə c ə v in i  b ild irm işd i  [3,  132-133;  2 9 .  22; 

10

. 

88

].

L ak ın   h a d isə lə rin   so n rak ı  g e d ışi  o n u   g ö stərd i 

ki.  h ə lə   ö lk ə   d a x ilin d ə   siy a si  v ə z iy y ə tə   tam  

n ə zarət  e tm ə y ə n   Ş ah  I  İsm avıl  o sm a n lıla rla  

m ü n a s ib ə tb rin  g ə rg in lə şə c ə y in d ə n  e h tiy a t ed ərək . 

Q a ra m a n   istiq a m ə tin d ə n  V enesiya ilə  ə la q a  y a ra d a  

b ılm əd i  (3,  133].

V enesiya  h ö k u m ə ti  1503-cü  ild ə  M o ria tı  Er- 

z e m rn   a d lı  n ö \b ə ti  e lçisin i  d a n ışıq la r  ap arm aq  

ü çü n   T ə b riz ə   -  S ə fəv i  sa ra y ın a   s ö n d ə rm işd i  [2 9 , 

2 3 ].

Şah  I  İsm ay ıl  d a   O sm a n lı  im p e riy a sı  i b  

m ü h a rib ə   v ə z ıy y ə tin d ə   o la n   V enesiya  ilə  d ip lo ­

m atik   ə la q ə b r in   in k işa fın d a   m a raq lı  idi.  Bu 

m ü n a s ib ə tb   S ə fəv i  h ö k m d a n .  1505-ci  ilin  av q u s- 

tu n d a   S u riv a d a k ı  V enesiya  k o n su lu   v a sitəsilə 

V enesiya  h ö k u m ə tin ə   b ir  m ə k tu b   g ö n d ə rm işd i. 

M ə k tu b d a  

d e y ilird i: 

“  

S iz ə  

b ə slə d iv im iz

m ə h ə b b ə ti d i l b  ifa d ə e tm ək . q ə b m b  tə s v ir e tm ək . 

a ğ ılla   ə h a tə   etm a k   m ö m k ü n   d e y il.  A llah a  ü m id  

ed irə m   k i.  b iz   te z lik lə   g ö rü şə c ə y ık   v ə   m eh rib an  

d o st  o la c a ğ ıq ...  S iz ə   b ild irirə m   k i.  m ən   bütün 

Ə c ə m   ö lk ə sin i  fəth  e tm işə m .  İndi  b u   ö lk ə   tərəqqi 

e tm ə k d ə d ir...ü m id   e d irik   ki.  h ələ  in d id ən  so n ra  d a 

ç o x lu  b ö y ü k  q ə lə b ə b r  ça la c a ğ ıq ..."   [3,  144].

S ə fəv i  h ö k m d a n   d ip lo m a tik   d ild ə   y a z ılm ış  bu 

m ə k tu b   v a sitə silə   V enesiya  h ö k u m ə tin ə   O sm an lı 

im p e riy a sm a  q a rşı  b irg ə m ü b a riz ə  a p arm ağ ı  to k lif 

ed ird i.  L ak in   b u   d o v rd ə  V e n esiy a  h ö k u m ə tin in  s i­

y asi  v ə   d ö \ lət  m a ra q la n   Ş a h   1  İsm a y ılm   tək lifin ə 

u y ğ u n  g ə lm ə d iy in ə  g ö r ə  V enesiya h a k im iy y ə ti  bu 

təklifi  m ü sb ə t d əy ə rlə n d irm ə d i.

1508-ci  ild ə   V e n esiy ay a   m ə x su s  b ir  g ə m id ə  

Ş ah   I  İsm a y ılm  v ə  Q a ra m a n   şa h z a d əsin in   səfirləri 

V en esiy ay a  g ə ld ib r .  S ə firlə r  V enesiy ad a  y ü k sə k

sə v iy y ə d ə   q arşılan d ılar.  S ə fə v i  elçisi  V enesi­

y a   h ö k u m əti  i b   d a n ışıq la r  z a m an ı  b ild ird i  ki. 

o d lu   sila h   v ə   a rtille riy a ç ıla r  ü çü n   g ə lm işd ir  və 

s ila h la n   İtaliy a  v ə   S u riy a d a n   k eço rək   ap a rm a q  

n iy y ətin d əd ir.  V enesiy ay a  tə k lif   o lu n u rd u   ki, 

o n la r  Y u n an ıstan   s a h ilb r in d ə   o sm a n lıla ra   qarşı 

d ə n iz   d ö y ü şü n ə   b a şlay araq   B a y azid in   d ıq q ətın i 

o ra   y ö n ə ltm ə lid irb r.  B u n a  c a v a b   o la ra q   S əfəv i 

d ö v b ti  ö z   n ö v b ə sin d ə   K içik  A s iy a d a  o sm a n lıla ra  

q a rşı  m ü h a rib ə y ə   b a şla y a   bilər.  L ak in   a p a n la n  

d a n ışıq la r  əm əli  n ə tic ə b r   v e rm ə d i.  V enesiya 

h ö k u m əti  S ə fəv i  d ö v lə tm ə   m ü sb ət.  « n əzak ətli»  

c a v a b  

v e rm ə k lə  

k ifa y ə tb n ə rə k  

b ild ird i 

ki. 

O sm a n lı  im p e riy a sm a   q a rşı  m ü h a rib ə y ə   razıdır. 

a n c a q   A v ro p ad ak ı  indiki  siy asi  şə ra it  b u n a   im kan 

verm ir.

1508-ci  ild ə  d a m şıq la n   d a v a m   e td irm ə k   üçün 

Ş ah  I  İsm ay ıl  ə slən   K ip rli  o la n   N ik o lo   S o ro ro  

a d lı  b ir  nəfəri  elçi  o la ra q   V enesiy ay a  y o la   saldı. 

L akin  b u   elçi  S u riv a   ə ra z isin d ə   ə b   k eçirilərək  

M isir  su lta n ın ın   g ö stə rişi  ilə   h əb s  e d ild i.  M is- 

ir  h a k im iy y ə tin in   bu  ad d ım ı  S ə fəv i-M əm lü k  

m ü n a s ib ə tb r in d ə  cid d i  siy a si g ə ıg m lik  y a ra tm ışd ı 

[4,  1 9 5 ]..

Ç a ld ıra n  

d ö y ü şü  

ə rə fə sin d ə  

d ə  

O sm anlı 

im p e riy a sm a   qarşı  S ə fəv i  d ö v lə ti  ilə  V enesiya 

a ra stn d a   d ip lo m a tik   d a n ış ıq la r  a p a n ls a   d a,  bu 

d a n ış ıq la r n ə tic ə siz  b a şa  çatdı.

B u  d ö v rd ə   Ş ah  I  İsm ay ıl  S ə fə v i  d ö v lə tin in  

h ərb i  q ü d rə tin i  a rtırm a q   v ə  O sm a n h   im p e riy a sm a  

q a rşı  b irg ə  m ü b a riz ə   a p a n n a q   ü çü n   P o rtu q aliy a 

ilə  d ə   d ip lo m a tik   ə la q ə b r   y a ra tm a ğ a   ç a lışırd ı. 

S əfəv i-P o rtu q a liy a   ə la q ə lə rin in   y a ra n m a sı  A vro- 

p a d an   H in d ista n a   d ə n iz   y o lu n u n   k ə ş f   o lu n m ası 

v ə  

P o rtu q a liy a n ın  

H in d  

o k ean ı 

h ö v zəsin d ə 

m ö h k ə m lə n m ə si  ilə  b ağlı  idi.  1507-ci  ildə  Ə d ən  

k ö rfə z in in   g irə c ə y in d ə k i  S o k o tra   ad asın ı  fəch 

ed ən  v ə  1513-cü  ildən Ə d ə n in  ö z ü n ü  ə lə  keçirm ə k  

u ^ ru n d a   m ü h a rib ə lə rə   b a şla y a n   p o rtu q a liy a lıla r 

ə slin d ə   H ind  o k e a n ı  h ö v z ə sin i  Q ırm ız ı  d ən iz 

v ə   M is ir  v a s itə s ib   A ralıq   d ən izi  sa h illəri  ilə 

ə la q ə lə n d irə n   m ə h şu r tıc a rə t y o lu n u  b a ğ la d ıla r [3. 

149;  9.  379].

1507-ci  ilin  o k ty a b n n d a   A lfo n so   de  A lb u k e - 

rk en in   b a şç ılıq   e td iy i  P o rtu q a liy a   d o n an m ası, 

S ə f ə v ib r   d ö v b tin d ə n  

asılı 

o la n  

və 

S əfəvi 

x ə z in ə sin ə  illik x ə ra c  v e rə n  H ö rm ü z ə m irliy in ə  hü- 

c u m   etd i.  H əm in   ildə  Z ü lq ə d ə ro ğ lu  Ə la ü d d ö v b y ə  

q arşı  y ü rü ş d ə   o la n   Ş ah   I  İsm ay ıl,  S ə fəv i  d ö \ ləti 

ö ç ü n   H in d   o k e a n ın a   ç ıx ış   u çü n   bu  m ü h ü m  

strateji  m ə n tə q ə n i  p o rtu q a lla rd a n   q o ru m a q   üçün 

H ö rm ö z   ə m irin ə   h ərb i  y a rd ım   g ö stə rə   b ilm əd i. 

H ö r m ö z lö b rin   c id d i  m ö q a v im ə tin ə   b ax m a y a ra q .

Oarapapaqlar,  2015

, Avqust, 

(96)

---