7
№1 | ИЙУН
2012
dan qaça bilməzlər. MMC isə fərqlidir: Onun borcları
yalnız MMC-nin borclarıdır, iştirakçılarının deyil.
Əgər MMC qeydiyyatdan keçməsə o zaman MMC-ni
axtarıb tapmaq da çətin olar, çünki hüquqi şəxs sadəcə
bir “fiksiyadır”; o, yalnız kağızlarda və insanlarına
münasibətində mövcuddur. Qeydiyyat isə həmin şəxsin
mövcud olmasını təsdiq edir. Bu arqumenti Səhmdar
Cəmiyyətlərinə (SC) də tətbiq etmək olar. Bu halda biz
deyirik ki, MMC və SC-lərə münasibətdə qeydiyyat
bazarı dəstəkləyir və boşluqları doldurur.
Niyə ortaqlıq?
MMC və Açıq Səhmdar Cəmiyyətlərinin mövcud
olduğu bir dövrdə ortaqlıqlara nə ehtiyac var? Bu suala
birmənalı cavab tapmaq çətin olsa da, ortaqlıqların xeyrinə
bir sıra faktorları qeyd etmək olar. ABŞ-da yaranan prak-
tikaya nəzər yetirsək, görərik ki, orada bir sıra profes-
sional xidmətləri (misal üçün, hüquq, tibbi, mühasibatlıq
və s. xidmətləri) birlikdə təklif edən şəxslər ortaqlıq kimi
birləşməyi üstün tuturlar. Ancaq onlar da adətən ABŞ-da
mövcud olan məhdud məsuliyyətli ortaqlıqlar(İngil: lim-
ited liability partnerships) vasitəsi ilə edirlər.
Bununla belə bir çox hüquqşünas alimlər hesab edirlər
ki, səbəb ortaqlıqların “asan” olmasıdır. Burada biz
ortaqlıqların yaradılmasının, daxili idarəçilik və gəlirə olan
hüquqlar və s. məsələlərin müqavilə əsasında tənzimlənə
bilməsinin, kapitalın qoyuluşu və ortaqlıqdan çıxarılması
prosesinin asan olmasını qeyd edə bilərik. Misal üçün, or-
taqlar tərəfindən birgə biznesə investisiyanın qoyulması və
götürülməsi baxımından ortaqlığa daxil olan ortaqlar bir
birlik daxilində birləşsələr də, mühasibatlıq baxımından
onlar ayrı-ayrı şəxslər olaraq qalırlar. Ortaqlığın maliyyə
hesabatlarında bir sıra hesabatlarla yanaşı, hər bir ortağın
“kapitalı” tərtib olunur. Burada hər bir ortağın qoyduğu
investisiyanın həcmi və onun payına düşən gəlir göstərilir.
Əgər ortaq ortaqlıqdan çıxmaq istəsə, o zaman o, bu kapi-
tal hesabatında göstərilən əmlakı və ya onun pulla dəyərini
götürüb ortaqlıqdan çıxır.
Ancaq əsas üstünlük, fikrimizcə, qeydiyyatın tələb
olunmamasıdır. Qeyd etdiyimiz kimi ABŞ-da ortaqlığın
yaradılması üçün heç bir müqavilə belə tələb olunmur.
Məhz qeydiyyatın məcburi olmaması burada böyük rol
oynayır və ortaqlığın demək olar ki, yeganə əsas üstün-
lüyünü təşkil edir. Əgər qeydiyyat tələb olunarsa, o zaman
ortaqlığın əhəmiyyəti ciddi şəkildə itir.
Hüquqi Şəxslərin Tənzimlənmə(mə)si
Ortaqlıqlara aid olan məsələlərin bir çoxunu MMC-lərə
də şamil etmək olar. Ən əsası odur ki, istər MMC, istərsə
də ortaqlıq çox məhdud iştirakçıların birlikdə sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul olması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Yəni bu təşkilati-hüquqi formadan adətən o zaman istifadə
edirlər ki, iştirakçıların sayı çox məhdud olur – misal üçün,
2-3 iştirakçı. Bunu müqayisə edək Səhmdar Cəmiyyətləri
(ASC) və yaxud, ABŞ-da adlandırıldığı kimi, korporasi-
yalarla. ASC forması məhz geniş kütlədən nizamnamə
(İngil: equity capital) kapitalı cəlb etmək üçündür. ASC-lər
səhmlər buraxaraq onları geniş ictimaiyyətə satır və bu-
nunla kapital yığır. Misal üçün, Microsoft və Apple kimi
şirkətlərin milyonlarla səhmdarları vardır. Əlbəttə, MMC-
lərdə də iştirakçıların sayı kifayət qədər böyük ola bilər,
misal üçün, 20 nəfər. Ancaq bu nisbətdə bu, o qədər də
böyük rəqəm deyildir.
Yuxarıda qeyd olunanların böyük əhəmiyyəti vardır.
ASC-nin çoxsaylı səhmdarlarının böyük əksəriyyətinin
ASC-nin nizamnamə kapitalında çox cüzi sayda payı
olur. Belə olan halda, təklikdə onların səsləri heç bir şeyi
həll etmir. Bu zaman deyə bilərik ki, onlar birləşə və
razılaşdırılmış addım ata bilərlər. Bəli, ancaq problem bu-
dur ki, onların birləşməsi heç də asan məsələ deyildir. Bura-
da riyazi dildə desək, “kollektiv tədbir problemi” (İngil:
collective action problem) mövcuddur – yəni sayı çox olan
şəxslərin razılaşdırılmış addım atmaları çətindir. İnsanlar
müəyyən bazar faktorları əsasında hər hansı korporasi-
yaya (ASC-yə) investisiya yatırırlar (yəni korporasiyanın və
ya ASC-nin səhmlərini əldə edirlər). Ancaq buna baxma-
yaraq, yenə də korporasiyanın idarəçiləri öz vəzifələrindən
sui istifadə edə və investorların ziyanına qərarlar qəbul
edə bilərlər. “Kollektiv tədbir problemi”ndən ziyan çəkən
səhmdarlar pis niyyətli idarəçiləri kənarlaşdırmaqda
çətinlik çəkirlər. Burada biz deyirik ki, “bazar işləmir”
və dövlətin müdaxiləsinə ehtiyac vardır. Baxmayaraq ki,
səhmləri emissiya edən ASC və əldə edən investor bazar
subyektləridirlər və özlərinin mənafelərinə uyğun olaraq
əqdə bağlamaq iqtidarındadırlar, burada bazar mükəmməl
deyil və üstünlük adətən ASC-nin idarəçisində olur.
ASC-lərə dair qanunvericilikdə imperativ və
tənzimləyici normalar məhz çoxsaylı və təsiredici
səs hüququna malik olmayan səhmdarları qorumaq
məqsədi daşıyır (yəni dövlətin müdaxiləsinin məqsədi
budur) – nə dərəcədə qorunması daim müzakirə obyek-
tidir. Qeyd edək ki, bu problemin tənzimlənməsi Mül-
ki Məcəllə kimi hüquqi şəxsləri (o cümlədən ASC-ləri)
ümumi tənzimləyən qanunvericilik aktlarında deyil,
məhz qiymətli kağızlara dair qanunvericilikdə öz əksini
tapmalıdır. Elə yeri gəlmişkən, hesab edirik ki, ASC-lərə
dair bir çox imperativ normalar Mülki Məcəllədə nəzərdə
tutulması arzuolunmazdır, və bütün tənzimləyici nor-
malar qiymətli kağızlar qanunvericiliyində nəzərdə
tutulmalıdır. Səbəb isə budur ki, ASC-nin kipital toplamaq
yönümlü olması heç də o demək deyildir ki, hər zaman
ASC-nin çoxsaylı səhmdarları olur və olursa kollektiv
tədbir problemi yaşanılır. Hər şeydən öncə ASC hüquqi
şəxsin bir formasıdır və onun səhmdarlarının müqavilə
hüquqlarının ciddi əsaslar olmadan məhdudlaşdırılması
bazar imkanlarını məhdudlaşdırmaq deməkdir.
MMC və ortaqlıqlarda isə iştirakçılar və ya ortaqlar
korporasiyanın (və ya ASC-nin) çoxsaylı səhmdarlarının
üzləşdikləri problemlərlə adətən üzləşmirlər. MMC-nin
iştirakçısı MMC-yə daxil olmaq istədikdə, adətən onun
imkanı vardır ki, MMC-nin digər iştirakçıları ilə birbaşa
danışıq aparsın. Nizamnamə və ya iştirakçılar arasında
müqavilədə hər hansı bənd daxil olan iştirakçını qane
etmədikdə, o, bu bəndin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi