Азярбайъан Республикасынын

• Abid  Tahirli
 
~ 
290
 ~ 
 
Türk dilin
ə qarşı «Tehrandanmı, ya da ki, başqa bir nöqtə-
d
ənmi» ortaya atılan ədavət İ.Qaspiralını bərk həyəcanlandırmışdı: 
«H
ər necə olursa olsun, bizim bu məsələdə əvvəldən bəri nəzərimiz 
v
ə indi deyəcəyimiz çox sadə bir şeydir: qısası, türk olanlar, harada 
olursa olsun, g
ərəkdir ki, ilk öncə  türkcə  danışsınlar,  oxusunlar, 
yazsınlar, sonra Rusiyada rusca, İranda farsca, Çində çincə bilməyə 
çalışsınlar, çünki zəruridir. Hökmdardan ötürü, məzhəbindən ötürü, 
iqlimind
ən ötürü heç bir qövmün dilinə, ədəbiyyatına təcavüz caiz 
olamaz: edilirs
ə, haqsızlıq olur».  
«T
ərcüman»ın  1908-ci il tarixli 76-cı  nömrəsində  dərc 
olunmuş «Bizlərdə ümumi dil və məslək ola bilərmi, ya yox?» adlı 
irih
əcmli məqalə  İ.Qaspiralının  Azərbaycan mətbuatı  ilə  nə  qədər 
yaxından maraqlandığına, dəyər verdiyinə, eyni zamanda hər hansı 
probleml
ə bağlı klassik qəzet polemikasına dair parlaq nümunədir. 
Yazıda  söhbət  Bakıda  nəşr  edilən «Tərəqqi» qəzetində  onun 
redaktoru, görk
əmli ictimai-siyasi xadim, istedadlı publisist Əhməd 
b
əy Ağaoğlunun «Tərcüman və ittihad» sərlövhəsi ilə dərc edilmiş 
(
1908,  №  94,  95)  məqaləyə  İ.Qaspiralının  «Tərcüman» qəzetində 
(№  76,  1908)  cavabından  gedir.  Məlum  olduğu  kimi  İ.Qaspiralı 
Rusiya  imperiyasındakı  türk  xalqlarının  tarix,  din,  dil,  adət-ənənə 
birliyini n
əzərə alaraq onların daha da yaxınlaşması, əqidə, məslək 
baxımından  birləşməsi, tərəqqi etməsi üçün ortaq ədəbi dil 
formalaşdırmaq təşəbbüsü ilə çıxış etmiş və bu istiqamətdə «Tərcü-
man» vasit
əsi ilə  müəyyən  işlər də  görmüşdür.  Ə.Ağaoğlunun 
m
əsələyə öz münasibəti var. Onun qənaətinə görə, Türkiyə əhalisi 
v
ə  Türkiyə  mətbuatı  ilə  Rusiyadakı  müsəlman  əhali və  müsəlman 
m
ətbuatı  arasında  heç  bir  ümumi  və  müştərək  əməl və  sifətlər 
mövcud deyil v
ə  müqayisəyəgəlməz dərəcədə  fərqlidirlər. Hər bir 
qövmün bir dili v
ə bir məsləyi olması üçün o xalqın və mətbuatın 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
291
 ~ 
 
milli dili, milli 
ədəbiyyatı və milli tərbiyəsi olmalıdır. Ümumi ortaq 
dilin 
ərsəyə gəlməsi üçün isə vaxt, zaman tələb olunur. İ.Qaspiralı 
Ə.Ağaoğlunun  mülahizələrinə  özünəməxsus tərzdə  –  təmkinlə, 
d
əlillərlə münasibətini bildirir, öz fikirlərini əsaslandırmağa çalışır. 
Mü
əllif sonralar da bu mövzuya təkrar-təkrar  qayıdır,  bir  çox 
az
ərbaycanlı ziyalının (Məcid bəy Qənizadə, Həsən bəy Məlikov və 
başqalarının)  ədəbi dil və  türk dili kimi uca bir ideala xidmət 
etdikl
ərini  vurğulayır.  «Bakı  qəzetləri»  adlı  məqalə  (№  37,  1910) 
bir çox c
əhətdən diqqətçəkicidir.  Bu  yazı  bir  daha  İ.Qaspiralının 
Az
ərbaycana, onun mətbu, mədəni həyatına  nə  qədər maraq və 
m
əhəbbət göstərdiyini təsdiq  edir.  Bakıda  «Səda», «Həqiqət», 
«Gün
əş»  qəzetlərinin  işıq  üzünü  görməsinə  hədsiz sevinən 
İ.Qaspiralı yazır: «Qəzet çıxarmaq, 40 dəfə yazıb bir dəfə anlatmaq, 
n
ə  qədər  müşkül  olduğu  bizə  hər kəsdən  daha  artıq  məlum 
olduğundan  Bakılı  həmkarlarımızı  ürəkdən təbrik və  uzun, gözəl 
ömürl
ərini təmənni edirik».  
Q
əzetlərin nəşrə  başlaması  İ.Qaspiralını  sevindirsə  də, 
onların bir-birinə ədəbdən kənar münasibəti, yazı tərzi İ.Qaspiralını 
sarsıtmış, kədərləndirmişdir. «Səda»da S.İbrahimov «Osmanlılarda 
dil varmı?» adlı məqaləsində haqlı olaraq Osmanlı dilinin ərəb, fars 
k
əlmələri ilə  tanınmaz  hala  düşdüyünü,  bununla belə  son illər dili 
sad
ələşdirməyə, türkləşdirməyə  doğru  meylin  artdığını  qeyd  edir. 
Lakin çox t
əəssüf  ki,  o,  Osmanlı  dili  barədə  ağır  ittihamları 
s
əsləndirəndə «yalnız dillərini deyil, türklərin vücudunu belə inkara 
hazır  olan  rumluq  və  hellenizm radikallarının»  yolu  ilə  getmiş  və 
onların  Parisdə  nəşr  etdirdikləri «Hellenizm» qəzetinin  yazdığı 
«Osmanlılar  ana  dilində  ədəbi dilə  malik deyillər»  sitatına 
əsaslanmışdır.  Müəllifin  Osmanlı  dili  barədə  fikir söyləyərkən 
yunan q
əzetinə  müraciət etməsi «Günəş»  qəzetinin redaktoru 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
292
 ~ 
 
Əhməd  Kamalı  (1874-1942) bərk  əsəbləşdirmiş,  «Səndə  din 
varmı?»  adlı  məqalə  ilə  S.İbrahimova  sərt  cavab  vermiş,  onu 
düşmənlərlə  əlbir  olmaqda  ittiham  etmiş,  İbrahimovu  «məhvimizə 
çalışan xuliqan» adlandırmışdı. İ.Qaspiralı qəzet səhifəsində qeyri-
etik, 
ədəbsiz ifadələrin  işlədilməsindən üzüldüyünü bildirir və 
yazırdı:  «İbrahimovun  dil  məsələsində  baxışını rədd etməyə  haqqı 
olduğu qədər Əhməd Kamal bəy «xuliqanlıq», «xainlik» sifətlərini 
istifad
ə etməkdə haqsızdır. Hər necə mübahisə və münəzərə edilirsə 
edilsin,  şəxsiyyəti təhqir etmək yolverilməzdir.  İbrahimov  «yox» 
demişdir: doğru demiş, xəta etmiş – o başqa məsələdir. Siz «var»lığı 
ir
əli sürə bilərsiniz». 
İ.Qaspiralı  məsələnin bununla bitmədiyini, mübahisənin 
daha k
əskin xarakter aldığını,  bu  dəfə  də  İbrahimovun  Əhməd 
Kamalı  təhqirlərlə  dolu məqaləni «Səda»da dərc etdiyini təəssüflə 
yazır və üzülərək bildirir: «Əziz həmkarlar, bu artıq ədəbi mübahisə 
deyil,  bazar  qavğasıdır.  Mühərririn mühərrirə  «xuliqan» deməsi, 
«s
ən» ilə  xitab etməsi üsuldan, ədəbdən  deyil».  İ.Qaspiralı hər iki 
mü
əllifi  öz  baxışlarını  bu  şəkildə  qəzet səhifəsinə  çıxardıqlarına 
gör
ə  qınayır,  onlara  öz  məsləklərinə  və  oxucularına  hörmətlə 
yanaşmağa  dəvət  edir:  «Əfəndi  qardaşlar!  Ağ  kağızın  üzərimizdə 
haqqı  vardır.  Bizlər mübahisədə  hammal dilindən istifadə  etsək, 
hammallara n
ə  qalar?»  İ.Qaspiralı  İbrahimovun  «Səda»da «süngü 
kimi  sipsivri  adlanmış  və  yazılmış»  məqaləsindən və  Əhməd 
Kamalın  «Günəş»də  ona  «qıpqızıl  qızdırılmış»  cavabından  «İki 
böyük  şair»  adlı  məqaləsində  də  toxunur («Tərcüman»,  №  38, 
1910) v
ə  yenə  türk dilinin ərəb, fars kəlmələrindən 
t
əmizlənməsinin, ortaq ədəbi  dilin  formalaşdırılmasının  zərurətini 
əsaslandırır.  

---