Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türkl ərin tərcümanı
• Abid Tahirli ~ 274 ~ görm əmiş, onunla heç bir zaman münasibətdə olmamış, başqa bir dild ə danışmışdır, onların arasında müştərək bir şey varsa, o da yalnız dindir» - cümlələrini sitat gətirərək opponentini bu mövqeyin ə görə sərt şəkildə ittiham edir. Müəllif məqalənin sonunda İ.Qaspiralının ortaq ədəbi dil yaratmaq ideyasına uyğun olaraq «şivələrin və ləhcələrin üstündə ümumi ədəbi və elmi bir dil» uğrunda çalışmağın zəruriliyini vurğulayır. «İstiqlal»ın 1933-cü il 15 aprel tarixli 32-ci nömrəsində «T ərcüman»ın 50 illik yubileyi münasibəti ilə Məmməd Əmin R əsulzadənin irihəcmli «Ortaqlı bir ildönümü» adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Müəllif mətbuatın cəmiyyət həyatına təsirinə, milli oyanışdakı yeri və roluna dair İ.Qaspiralının «qəzet nəşrini m ənimsəmiş bir millət gec-tez öz varlığını onu inkar edənlərə göst ərəcək və haqqını tanıdacaqdır» - kəlamını xatırladır, fəxarətlə bildirir ki, Rusiya müs əlmanları arasında ilk qəzeti Həsən bəy Z ərdabi buraxmışdır: «Milli oyanış toxumlarının ilk «Əkinçi»si Az ərbaycanlıdır. Məlikzadə Həsən bəy mərhumun 1875-ci ildə başlamış ikən, davamına müvəffəq olmadığı bu böyük işi sonra – 1883-cü ild ə Krımlı İsmayıl bəy Qaspiralı mərhum yeniləmiş və onu çox böyük bir müv əffəqiyyətlə bacarmışdır. «Əkinçi»nin türk torpaqlarına səpdiyi fikir vergili «Tərcüman»ın tükənməz əməyi ilə «b ərəkətli bir əkin halına gəldi» və milli oyanış axınının getdikcə d ərinləşən və dərinləşdikcə qüvvətlənən bir ideologiya kimi formalaşdı». İ.Qaspiralının «yaşayış uğrunda mübarizədə yenilməmək üçün elm lazımdır» - fikrini onun özü qədər yayan başqa birisi olmamışdır – qənaətində olan istedadlı publisist Məmməd Əmin R əsulzadə göstərir ki, «Tərcüman»ın yiyəsi sadəcə bu fikri yaymaqla qalmamışdır, türkcə oxumağı, yazmağı asanlaşdırmaq • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 275 ~ üçün «üsuli c ədid» hərəkatını uğurla həyata keçirmişdir. O dövrdə «c ədidçi»lərin lideri İsmayıl bəy, orqanları da «Tərcüman» idi» - dey ə yazan müəllif İ.Qaspiralının «yaydığı yeniliklər arasında sad ələşdirilmiş ortaq türk dili» ideyasının olduğunu xüsusi vurğulayır: «Bir türkcə ki, türk ellərinin bütün oxumuşları t ərəfindən anlaşılırdı». İ.Qaspiralı Avropa xalqlarının həyat, təfəkkür tərzinə, orada baş verən ictimai-siyasi proseslərə, milli-siyasi hərəkat və c ərəyanlara, o cümlədən pangermanizm, panitalyanizm kimi milli ideologiyalara b ələd idi və onların mahiyyətini dərindən m ənimsəyərək pantürkizmin mədəni əsaslarını hazırlayırdı. «Dildə, fikird ə, işdə birlik» şüarı bu ideyanın – türklüyün mayasını, nüv əsini təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin lideri M.Ə.Rəsulzadə İ.Qaspiralının fikir və əməllərinin hədəfinin dəqiq ünvanını və niyyətini göstərirdi: «Qoca rus imperiyasının ruslaşdırma siyasətinə qarşı müvəffəqiyyətlə çıxa bilmək üçün müxt əlif şivələrdə danışan türk ellərini ortaq türkcə danışan bir mill ət halında görmək qədər təbii bir arzu ola bilməzdi!» «Ortaqlı bir ildönümü» adlı yazıda müəllif İ.Qaspiralı ideyalarının indi – saxta kommunist ideologiyasının tüğyan etdiyi, sovet rejiminin, c əza aparatının insan haqlarına qənim kəsildiyi 30- cu ill ərdə də aktual olduğunu xüsusilə diqqətə çatdırır: 50 il əvvəl – «T ərcüman»ın ilk nüsxəsi çıxarkən Rusiya türklərinin vəziyyəti bugünkünd ən fərqlənmirdi. Türk elləri yenə Rusiyanın əsarətindədir. Mücadilə yenə əbədi düşmənə çevrilmişdir. Düşmən birdir. Lakin f ərqlər də var. O vaxt imperiyanın çökəcəyi fikri bəlkə İsmayıl bəyin də zehnindən keçməmişdi. Bu gün isə hər saat bu fikir t əkrar edilir. 50 il əvvəl Osmanlı səltənətində türk tarixindən b əhs etmək yasaq idi, «türkcə dil» yoxdu, İsmayıl bəyin təbirincə • Abid Tahirli ~ 276 ~ deyils ə, «Osmanlı alaca-bulacası» vardı. İndi Türkiyə Cümhuriyy əti, tarixi də, dili də türkləşdirilir, milliləşdirilir. 50 il əvvəl Rusiya müsəlmanları vardı. İndi orada türklər var, türk elləri, türk cümhuriyy ətləri var. 50 il əvvəl yeni üsullu məktəbdən bəhs etm ək inqilab cəsarətli addım idi. İndi istiqlalını qazanmayınca silahı yerə qoymayacaq nəsillər yetişir. M.Ə.Rəsulzadənin qənaəti q ətidir: bütün bunlarda İsmayıl bəyin və onun «Tərcüman»ının xidm ətləri şübhəsizdir. Mü əllif İ.Qaspiralını «böyük adam», «böyük müəllim» - dey ə xarakterizə edir, onu bütün türklərin övladı, «Tərcüman»ı bütün türkl ərin qəzeti, bu bayramın – «Tərcüman»ın nəşri gününü d ə ortaqlı bir gün hesab edir. O, məqaləni Krımlı mücahidlərə müraci ətlə bitirir: «…Tərcüman» sizin olduğu qədər, bilirsiniz ki, bizimdir d ə, bütün türklərindir, xüsusi ilə əsir türklərindir. Vətənləri düşmən əlində çeynənən bizlər, təəssüf ki, bu böyük əsərə layiq olduğu hörməti təmin edə bilmirik. Fəqət çıxış yolu var: sıralarımızı sıxlaşdıraq, mücadiləmizi tənzim edək, qüvvətləndirək. Bax, «T ərcüman»a və böyük İsmayıl bəyə layiq ən dəyərli, ən münasib xatir ə bu olar!» «İstiqlal»ın elə həmin nömrəsində Mirzə Bala Məmmədza- d ənin «V.Nuhoğlu» imzası ilə «Tərcüman» adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Yazı dərin məzmunu, zəngin fikirləri, maraqlı kompozisiyası ilə yanaşı obrazlı, oynaq, canlı, təsirli dili ilə də diqq əti çəkir. Aprel ayının acı və dadlı hadisələrlə, tarixi günlərlə z əngin olduğunu qeyd edən müəllif «Tərcüman»ın da həmin ay işıq üzü gördüyünü yazır: «Bu ilk türk qəzeti deyildi. Ondan əvvəl Az ərbaycanda «Əkinçi», «Ziya», «Ziyayi Qafqaziyyə», «Kəşkül» kimi türkc ə qəzetlər çıxmışdır. Fəqət İsmayıl bəyin «Tərcüman»ı ilk d əfə olaraq türklük problemini, türklüyün mədəni bütünlüyünü açıq Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|