Vii. Uluslararasi
VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ 5
Türk Kültüründe Hikmet Söyleme ve Hakîm Süleymân Ata 1 İslâmiyet’in benimsetilmesi ve yaşanılması sürecinde toplumsal bir görev üstlenen mutasavvıf şairlerin sanat kaygısı ve lirizmden uzak söyledikleri, dil ve şekil açısından geleneksel Türk şiiri özelliklerini taşıyan şiirlerine Türkistan’da “hikmet” adı verilmiştir. Hikmet adıyla dile getirilen bu şiirler, halkın konuştuğu günlük konuşma dilinde, halkın duygu ve düşüncelerine uygun samimi bir edâyla söylenmiş eserlerdir. Türkistan’da hikmet söyleme, Ahmet Yesevî tarafından başlatılan ve Yesevî dervişlerince devam ettirilen bir gelenek halini almıştır. Hikmetler gerek tekkelerde gerekse halk arasında ezberlenme, toplu olarak okunma şeklinde bir ibâdet şeklini almıştır. Özellikle Yesevî dervişleri hikmet söylemeyi bir görev olarak kabul etmiş ve gittikleri her yerde halka İslâmiyet’i anlatmada bir araç olarak kullanmışlardır. “Toplandıklarında (meclislerinde), Yesevî mürtitleri zikr-i erre (bıçkı zikri) denen çok değişik bir zikr uyguluyorlardı. Bu ad, ‘Hay…hu…’ haykırışları ile başlayan zikr’in söylenişinin, bıçkı sesini andırmasından kaynaklanmaktaydı. İslâm’ı yayma amacı içinde, Ahmed Yesevî, ‘Hikmet’ adı verilen neşîdeler söylüyordu. Bu manzumeler, Türklerin İslâm’a yönelişlerini belirlemiştir” (Melikoff 2006:160). Gerek Ahmed Yesevî gerekse ardılları tarafından söylenen hikmetler, “yeni dine, İslâm’a geçişe çağrının da ötesinde tasavvuf etkisiyle renklendirilmiş ‘rahat bir şer’iat’ anlayışının ürünleridir. İslâm’a henüz geçmemiş ya da geçme sürecini yaşayan Türklere tasavvufun inceliklerini ve tarikatın kurallarını öğretmekten çok, en azından onların İslâmî anlayışı kavramalarını kolaylaştırma çabası, hikmetlerin başlıca içeriğini oluşturur” (Kula 2002: 65). Pekiyi, Ahmet Yesevî şiirlerini neden hikmet olarak adlandırıyordu? Hikmet, İslâm inancında ne idi, neye karşılık geliyordu? Kutluer’in (1998:503-511) verdiği bilgilere göre hikmet, “yargıda bulunmak” anlamındaki hükm mastarından türetilmiş bir isimdir ve “engellemek, alıkoymak,
Düreyd’in tespitine göre Arapçadaki “el-kelime mine’l-hikme” deyiminde geçen hikmet kelimesinde “alıkoymak, gem vurmak, sakındırmak” anlamları daha çok belirgindir Bu çerçevede hikmet ile, belli bir hususta hüküm verme, bu hükümle de kişiyi kötüden, çirkinden, olumsuzdan, cahilâne davranışlardan alıkoyma; iyiye, doğruya, güzele yönlendirme muhteviyatındaki sözler kastedilmektedir. Böyle ahlâkî muhtevalı özlü sözlere hikmetin yanı sıra “hüküm” de denilmektedir. Hikmet, gereksiz lafızlardan arındırılmış akla uygun özlü sözdür. İlahî kelâm olma, mükemmellik, olgunluk, vd. özellikleri açısından Kur’ân-ı Kerim, Hikmetü’n-Bâliga (Olgunluğun, mükemmelliğin son noktasına ulaşmış hikmet) olarak adlandırılmıştır ki bu adlandırmada hikmetin kaynağının ilahî olduğuna işaret edilmiştir. Taberî (838-923), hak ve batılı ayırt edici özelliğiyle hikmetin hükümden alındığını söyler. Reşîd Rıza (1865-1935) ise hikmeti, insan iradesini hayrın ifadesi olan faydalı amele sevkeden doğru bilgi şeklinde tarif eder ve hikmetin aletinin verdiği hüküm kesin olan akıl olduğunu belirtir. İnsanın, varlıklar arasındaki yerini, akıl ve cüz’i de olsa bir irade sahibi olması sebebiyle görevini idrak etmesi, varoluşun hikmeti hakkında bilgilenmesiyle mümkündür. Bu bilgilenmeyle, yani hikmetin idrak edilmesiyle insan hâkim sıfatını kazanacaktır. Hakîm olmayan insan
1 Bu bölüm, “Hakîm Süleymân Ata-Hikmetler ve Kıssalar, Kurgan Yay.,2011, Ankara” adlı kitabımızın ilgili bölümünden yararlanılarak oluşturulmuştur. VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ 6
eksiktir ki böyle insanı kuvve hâlinde insan saymak gerekir. Hüküm ve hikmet sahibi olan hakîm, bilfiil eksiksiz insandır; kendini gerçekleştirmiş ve bu özelliğiyle öteki varlıklardan ayrılmıştır. Diğer bir deyişle âlim, ilmî hüküm sahibi ve işlerini gereğince sağlam, kusursuz eyleyen kişi, hikmetin ihkâmla bağı sebebiyle “hakîm”dir. Hakîm, belli bir tecrübî olgunluk içerinde dengeli, çevresiyle uyumlu, çevresindekilere faydalı ve onları Hakk’a, adalete, doğruluğa yöneltme çabasıyla hareket eden, “kendisini gerçek dışı bilgilerden ve nefsani arzulardan alıkoyan, düşünce istikametine ve davranış selametine sahip bulunan kimse”dir (Topaloğlu 1997:181). Kur’ân-ı Kerim’in Hikmetü’n-Bâliga olarak adlandırılmasından hareketle, Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’in sünnetine sıkı sıkıya bağlı bir sufi olan Ahmet Yesevî, Kur’ân’dan halka İslâmiyet’in emir ve yasaklarını Türkçe olarak aktarıyordu ve dolayısıyla dile getirdikleri bizzat Kur’ân’dı. Söylenenler Kur’ân’dan olunca, kaynak da ilahî idi ve hikmet olarak değerlendiriliyordu. Hikmet söyleyen hakîm, söyleyiş ise, hakîmâne söyleyiş şeklinde adlandırılıyordu. Hakîm, hakîmâne söyleyiş, hikmet, hikmet söyleme gibi kavramlar, İslamiyet’in Türkler arasında kabulü sonrasında, Ahmed Yesevî ile dilimize, edebiyatımıza giren ve sonra da günlük hayatımızda yer eden, yer ettiğince de anlam dereceleri artan kelimelerdir. Hakîmâne söyleyiş, “hikmet”in tanımından ve kapsamından hareketle söylersek (Kutluer 1998:503-511) bir davranış, bir söz söyleyiş biçimidir. Hakîmâne davranan kişi, işleri gereği gibi sağlam ve kusursuz yapan kişidir. Bir işi gereği gibi sağlam yapmak, bir sözü yerinde ve anlamına uygun söylemek için kişinin idrak sahibi olması, idrakle elde edilen bilgi sahibi olması gerekir ki herhangi bir konuda hüküm verebilsin veya bir tavır, davranış gösterebilsin. Seyyid Şerif el-Cürcânî, hikmetin gerçeği ifade eden her türlü söz, gereksiz lafızlardan arındırılmış akla uygun özlü söz olduğunu belirtirken aklımıza Kur’ân-ı Kerim gelir; zira hikmet sözü Kur’ân-ı Kerim’de on yerde kitap kelimesiyle beraber olmak üzere yirmi defa geçmektedir” (Kutluer 1998:503). Zemahşerî, Nahl sûresinin 125. âyetindeki “(Ey Muhammed) Sen, Rabb’ın yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücâdele et” şeklindeki cümlede geçen hikmetin, gerçeği açıklayan, şüpheyi gideren delil, sahih ve muhkem söz olduğunu ve hikmet sözüyle kastedilenin doğrudan doğruya Kur’ân olabileceğini belirtir. (Kutluer 1998:504). Bakara sûresinin 269. âyetinde “Allah, hikmeti dilediğine verir. Kime hikmet verilmişse, şüphesiz ona çokça hayır verilmiş demektir. Bunu ancak akıl sahipleri anlar” buyurulmaktadır ki burada da hikmet, doğruyu yanlışı ayırt etmeye yarayan bilgi anlamında kullanılmaktadır. Tasavvuf düşüncesinde ise hikmet, ilhamla Allah’tan gelen bâtın bilgisi veya marifet olarak kabul edilir. Marifet, tasavvufî açıdan insanın kendisini ve Rabb’ını bilmesidir. İnsan açısından hikmet, insanın Yaratıcı’sını, kendisini, yaratılışındaki sırrı bilmesi, diğer yaratılmışlar içinde kendi durumunu ve yerini idrak edip bu bilgiyi özlü şekilde dile getirmesidir. “Allâh ve insan sevgisini gönüllerde yerleştirmeği
Hikmet, Türkçeye ve dolayısıyla Türk edebiyatına Ahmed Yesevî ile girmiş bir şiir türünün de adıdır. Yesevî dervişlerinin Anadolu’ya, Balkanlara vd. coğrafyalarda giderek değişik tarikatlar hâlinde teşkilatlanmaları sürecinde her tarikat hikmeti kendi anlayışlarınca adlandırmışlardır. Sözgelimi, genel bir ad olarak
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|