Vii L e m I l L

24 

 

S.C.Mehdiyev,  Ş.A.Məmmədov,  V.F.Neqreyevdən  ibarət  SSRİ  Mərkəzi  Elmi-

Texniki  Şurasının  kimya  problemləri  üzrə  bölməsi  yaradıldı.

118

  Neft  emalı 

müəssisələrində  yeni  texnoloji  proseslər  hazırlayan  75  laboratoriya  fəaliyyət 

göstərirdi. Alimlərin və istehsalçıların birgə işi nəticəsində Bakıda yeni neft-kimya 

və  kimya  müəssisələri,  Y.H.Məmmədəliyevin  ideyası  əsasında  yüksək  oktanlı 

alkilbenzol və onun tərkib hissəsini istehsal edən yeni zavod fəaliyyətə başladı. 

Azərbaycan  alimləri  mühüm  hərbi  əhəmiyyəti  olan  xlorlu  metal,  azoktanlı 

benzindən  hərbi  əməliyyat  üçün  vacib  olan  toluol  almaq  texnologiyasını 

hazırladılar. 

Bakının  elmi  laboratoriyalarında  tank  əleyhinə  şüşələrə  doldurulmuş 

yandırıcı qarışıq və başqa partlayıcılar istehsal olunurdu. 

Akademik Ə.M.Quliyev kəşf etdiyi partlayıcı maddəni sınaqdan keçirərkən 

baş vermiş partlayış nəticəsində bir qolunu itirmişdi. 

Akademik İ.A.Orucovanın başçılığı altında Azərbaycan kimyaçıları təyyarə, 

tank  və  müxtəlif  hərbi  maşınlar  üçün  sürtkü  yağları  istehsalı  texnologiyasını 

hazırlayıb istehsalata tətbiq etmişdilər. 

Azərbaycan 

alim  və  mühəndisləri  yeni  metalkəsən  dəzgahlar 

hazırlamışdılar.  Neft  maşınqayırma  zavodunda  K.Əliverdizadə  soyuq  ştamplama 

üsulu  hazırlamış  və  onu  istehsalata  tətbiq  etmişdi.  Bu,  silah  istehsal  edən 

müəssisələrdə fəhlələrin əməyini yüngülləşdirmiş, əmək məhsuldarlığını artırmışdı. 

İ.Mehdiyevanın  hazırladığı  avtomat  qurğıı  silah  istehsalı  prosesini  xeyli 

sadələşdirmiş, məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmışdı. 

Azərbaycanın  geoloq  alimləri  Mirəli  Qaşqayın  və  Şamil  Əzizbəyovun 

rəhbərliyi  ilə  strateji  xammal  -  odadavamlı  gil,  fosforit  və  s.  yataqları  aşkar 

edilmişdi. "Azneft" geoloqları tərəfindən aparılmış kəşfiyyat işləri sayəsində daha 

850  yüksək  debitli  neft  mənbəyi  müəyyənləşdirilmiş,  6  neft  yatağı  -  "Qala",  

"Bulla-dəniz",  "Buzovna",  "Maştağa",  "Naftalan",  "Əmirxanlı"  neft  yataqları  kəşf 

olunmuş, onlardan dördünün işlənməsinə başlanmışdı. "Qobustan" neft rayonunda 

"Duvannı" qaz yatağı aşkar edilmişdi. Utalgi yatağında yeni neft və qaz ehtiyatları 

müəyyən  olunmuşdu.

119

  Stratiqrafik  yataqların  aşkar  olunması  Azərbaycan 

geologiya elminin böyük uğuru idi.

120  

Şərqi Abşeronda, Qala stansiyası sahəsində "Qala lay dəstəsi" adlanan yeni 

zəngin neft yatağı kəşf edilmişdi. "Suraxanı" və "Qaraçuxur" yataqlarında da belə 

laylar  aşkar  olunmuşdu.  Kürətrafı  ovalıqdakı  "Pirsaat",  "Xıdırlı",  "Bəndovan", 

"Babazənən", "Xıllı", "Neftçala" və digər strukturlarda neft yataqlarının yaranması 

üçün əlverişli olan dördqırışlı geoloji sistem kəşf edilmişdi.

121

 

Geoloqların  təklifi  ilə  sement,  həmçinin  xüsusi  istiburaxmayan  materiallar 

istehsalında  vulkan  külü  işlənilməyə  başlanmış,  kəşf  edilmiş  mineral 

rəngləyicilərdən hərbi və yerli sənayedə geniş istifadə olunmuşdu. 

---

25 

 

Respublikanın  fizika  alimləri  hərbi  təşkilatların  bir  sıra  vacib  sifarişlərini 

müvəffəqiyyətlə  yerinə  yetirmişdilər:  neft  koksundan  elektrik  avadanlığı  üçün 

material və fosforlu rənglər alınmış, neft, neft məhsulları üçün xüsusi analiz, neft 

kəşfiyyatında  termik  üsul  təklif  və  tətbiq  edilmişdi.  Fiziklərin  iştirakı  ilə 

respublikada  şüşə  izolyatorlar  təşkil  olunmuş,  fosforlu  rəngləri  gecə  iş  vaxtı  neft 

sənayesinə tətbiq etməyin texnologiyası hazırlanmışdı. 

Soyuducu  qurğularda  istifadə  edilən  ammiaklı  qaz  respublikada  istehsal 

olunan  propanla  əvəzlənmişdi.  Neft  quyularının  ikinci  istismarı  və  neft  hasilatını 

artırmaq,  təmizləyici  aparatları  hərəkətə  gətirən  və  borularda  sürtünməni  aşkar 

edən alətlərin tətbiq olunması sahəsində energetiklərin irəli sürdüyü təkliflər böyük 

hərbi və təsərrüfat əhəmiyyəti kəsb edirdi. Energetiklərin səmərələşdirici təklifləri 

duru yanacaq istehsalında itkini xeyli azaltmışdı. 

Bioloq  alimlər  Azərbaycan  ərazisində  bitən  dərman  bitkilərinin,  vitaminlə 

zəngin  təbii  çöl  meyvələrinin  aşkar  olunmasında  fəal  iştirak  edirdilər.  Onların 

köməyi  ilə  Göyçayın  yağ  zavodunda  ardıc  kolundan  efir  yağı  alınırdı.  Professor 

Mustafa Topçubaşov və onun tələbələri hərbi cərrahiyyədə yeni, səmərəli metodlar 

işləyib hazırlamış, minlərlə yaralı döyüşçünü həyata qaytarmışdılar. 

İctimai  və  humanitar  elmlər  sahəsində  çalışan  alimlər  xalqın  qəhrəmanlıq 

tarixindən,  döyüş  ənənələrindən  bəhs  edən  əsərlər  yaratdılar.  1943-cü  ildə 

H.Hüseynov  və  M.Dadaşzadənin  redaktəsi  ilə  "Azərbaycan  ədəbiyyatının  qısa 

tarixi" nəşr edildi. 

1945-ci  il  martın  23-də  SSRİ  Elmlər  Akademiyasının  Azərbaycan  filialı 

əsasında  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyası  yaradıldı.  Onun  ilk  prezidenti 

akademik  M.Mirqasımov  oldu.  Respublikada  elmi-tədqiqat  işlərinin  mərkəzinə 

çevrilmiş  akademiyada  16  institut  və  bölmə,  Şərq  əlyazmaları  və  nadir  kitablar 

fondu fəaliyyətə başladı.

122

 

Müharibə  illərində  respublikanın  maarif,  mədəniyyət  və  tibb  işçiləri 

düşmənə  tezliklə  qələbə  çalmaq  naminə  cəbhədə  və  arxada  çoxsahəli  fəaliyyət 

göstərmişlər.  Müəllimlərin  əlli  faizi  orduya  səfərbər  olunmuşdu.  Məktəb 

binalarının  əksəriyyəti,  xüsusən  Bakıda,  hospitallara  və  müdafiə  müəssisələrinə 

verilmişdi. Məktəblər iki-üç növbəli iş rejiminə keçirilmişdi. 

Ali  məktəb  və  texnikum  tələbələrinin  yarıdan  çoxu  ordu  sıralarına 

çağırılmışdı.  İxtisaslı  kadrlar  qısaldılmış  proqramla  hazırlanmağa  başlanmış,  ali 

məktəblərdə  təhsil  müddəti  azaldılmışdı.  Ali  məktəb  tələbələrinin,  yuxarı  sinif 

şagirdlərinin  hərbi-fiziki  hazırlığı,  tələbələrin  kənd  təsərrüfatı  işlərində  iştirakı 

kütləvi xarakter almışdı. 

1941-ci ildə məktəbləri pedaqoji kadrlarla təmin etmək məqsədilə Qazaxda, 

Qubada,  Xankəndində,  Ağdamda  ikiillik  müəllimlər  institutları,  Cəlilabad  və 

---