5
VII cilddə 1941-2002-ci illər - Azərbaycan tarixinin kompleks
araşdırılmasına ilk cəhd göstərilmişdir. Müəlliflər hesab edir ki, bu dövrün tam
əhatəli elmi tarixinin yazılması üçün daha dərin obyektiv tədqiqat işləri
aparılmalıdır və VII cild bu işin ancaq başlanğıcıdır. "Azərbaycan tarixinin VII
cildi müxtəlif tarixi mənbələr, arxiv sənədləri, dövri mətbuat materialları, mövcud
elmi ədəbiyyat əsasında yazılmışdır. Müəlliflər keçmiş SSRİ-nin, respublikanın
mərkəzi, habelə ayrı-ayrı nazirliklərin, dövlət komitələrinin arxivlərindən, dövri
mətbuatdan, statistika külliyyatlarından, çap olunmuş dövlət və partiya
sənədlərindən, Azərbaycana 30 ildən artıq rəhbərlik etmiş Prezident Heydər
Əliyevin nitq və çıxışlarından, xüsusən onun Azərbaycan xalqına Yeni 2001-ci il,
Yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə "Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü
minilliyin ayrıcında" adlı müraciətindən geniş istifadə etmiş, on prinsipial
məsələlərin şərhində onun müddəaları rəhbər tutulmuşdur. Heydər Əliyevin bu
müraciəti Azərbaycan xalqının çoxminillik tarixinə elmi və lakonik baxış olmaqla
bərabər, 1969-2001-ci illər tarixinin tədqiqi üçün çox qiymətli mənbədir.
Kitabda illüstrasiyalar Azərbaycan Respublikası Foto-Kino Arxivinin,
müxtəlif muzeylərin fondlarından, dövri nəşrlərdən və kitablardan götürülmüşdür.
Müəlliflər və redaksiya heyəti VII cildin yazılması, müzakirəsi və nəşri
zamanı köməklik göstərmiş mütəxəssislərə, təşkilat və müəssisələrə
minnətdarlığını bildirir.
***
VII cildin mətnləri aşağıdakı müəlliflər tərəfindən yazılmışdır. Giriş, II
bölmənin V fəsli, III bölmənin I, II, III və IV fəsilləri, nəticə və xülasə (rus dilində)
tarix elmləri doktoru Tahir Qaffarov, I bölmənin I fəsli Azərbaycan MEA müxbir
üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Qaraş Mədətov, tarix elmlori doktoru,
professor Məzahir Abasov, Tahir Qaffarov, tarix elmləri namizədləri Tapdıq
Novruzov, Cəbi Bəhramov və Əzizağa Ələkbərov, II fəsli Qaraş Mədətov, Məzahir
Abasov, Tahir Qaffarov, III fəsli Əzizağa Ələkbərov, II bölmənin I fəsli akademik,
iqtisad elmləri doktoru, professor Asəf Nadirov, tarix elmləri doktoru, professor
Bayram Qurbanov, tarix elmləri doktorları Nina Qədirova, Tahir Qaffarov və
Hüseyn Əmirov, tarix elmləri namizədləri Elmira Qədirova, Tatyana Musayeva
və Cəbi Bəhramov, II fəsli Tahir Qaffarov, Nina Qədirova və Cəbi Bəhramov, III
fəsli Bayram Qurbanov, Tahir Qaffarov, Elmira Qədirova, IV fəsli Asəf Nadirov,
Nina Qədirova, Tahir Qaffarov, Hüseyn Əmirov, Elmira Qədirova və Tatyana
Musayeva, VI fəsli tarix elmləri doktoru Sayad Sayadov.
Müəlliflər tarix elmləri namizədləri Tamella Kərimova və Firuzə
Məmmədquliyevanın elm və təhsilə dair təqdim etdikləri materiallardan II
bölmənin IV fəslində, Vasif Talıbovun Naxçıvan Muxtar Respublikasına dair
6
təqdim etdiyi materiallardan isə III bölmədə istifadə olunduğunu minnətdarlıqla
qeyd edirlər.
Xronoloji cədvəl və biblioqrafiya tarix elmləri namizədi Əzizağa Ələkbərov
tərəfindən tərtib olunmuşdur.
Fotoşəkillərin toplanmasında tarix elmləri namizədi Hakim İsaqov və elmi
işçi Alı Balayev iştirak etmişlər.
7
I BÖLMƏ
AZƏRBAYCAN II DÜNYA
MÜHARĠBƏSĠ DÖVRÜNDƏ
I FƏSİL
BÖYÜK VƏTƏN MÜHARĠBƏSĠNĠN BAġLANMASI.
AZƏRBAYCAN SSR-DƏ HƏRBĠ,
ĠQTĠSADĠ VƏ MƏNƏVĠ SƏFƏRBƏRLĠK
§1. RESPUBLĠKADA HƏRBĠ SƏFƏRBƏRLĠK
1941-ci il iyunun 22-də faşist Almaniyası SSRİ-yə xaincəsinə basqın etdi.
1940-cı il dekabrın 18-də təsdiq edilmiş SSRİ-yə hücum -"Barbarossa planı"
ildırımsürətli müharibə strategiyasına əsaslanırdı. Məqsəd güclü, qəfil zərbə ilə
sovet ordusunu darmadağın etmək, qışa qədər Arxangelsk-Həştərxan xəttinə
çıxmaq idi.
1
Hitler Almaniyasının qəsbkarlıq planında Azərbaycan, neft Bakısı xüsusi
yer tuturdu. Hətta SSRİ-də yaşayan türkdilli xalqları -"müsəlman monqoloidləri,
dağıdıcı qüvvə" hesab edən Hitler "Mənim mübarizəm" kitabında yazırdı ki, "onlar
ali irqin qullarına çevrilməlidirlər".
2
Almaniya hakimiyyəti Bakı neftini ələ keçirməyi Şərqdə istilaçılıq
siyasətini reallaşdırmağın mühüm amili hesab edirdi. Rozenberqin "Qafqazın idarə
olunması planı"na görə Azərbaycanda idarəedici orqan - "komissarlıq" yaradılmalı
və iqamətgahı Tbilisidə yerləşəcək Qafqaz reyxkomissarlığına tabe edilməli idi.
3
Faşist Almaniyası sovetlər üzərində qələbədən sonra İran körfəzinə, Hind okeanına
qədər əraziləri zəbt etmək niyyətində idi. Türk xalqları yaşayan ərazilərdə
Almaniyadan asılı oyuncaq "Böyük Türküstan" dövləti yaradılması planlaşdırılırdı.
Bu dövlətin ərazisinə Şimali və Cənubi Azərbaycanla bərabər, Orta Asiya,
Qazaxıstan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Krım, Şimali Qafqaz, Qərbi Çin və
Əfqanıstanın daxil olması nəzərdə tutulurdu.
4
Hələ 1941-ci il martın 27-də Almaniyanın Kontinental Neft Cəmiyyətinə
Bakıda neftin çıxarılması, emalı və daşınması ilə məşğul olacağı göstərişi
verilmişdi. Artıq Azərbaycandakı iri sənaye müəssisələrinə "ali irqdən" rəhbərlər
də təyin edilmişdi. Onlar ucuz iş qüvvəsi hesabına maya dəyəri aşağı olacaq
məhsullardan alınacaq yüksək gəliri son qəpiyinədək Almaniyaya çatdırmaq
tapşırığı almışdılar.
5