V azir lig I a d h a m vaisov teri va tanosil
Yüklə 5,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
| M uallif
4 DERMATOVENEROLOGIYA FANI RIVOJLANISHINING QISQACHA TARIXI Dermatologiya teri kasalliklari haqidagi fan b oiib, sog4 va patologik o 4zgargan terining tuzilishi, funksiyasi, teri va ichki a ’zolarining turli patologik holatlardagi o'zaro munosabatini, har xil dermatozlarning kelib chiqish sabablari va rivojlanish jarayonini, teri kasalliklarini aniqlash usullarini, davolash va oldini olish choralarini o 4rganadi. Venerologiya - tanosil kasalliklarining klinik kechishini, epidemiologiyasini, ularni aniqlash va oldini olish choralarini o 4rganadi. 1571-yilda Mercurialis nomli italiyalik olim teri kasalliklari bo'yicha izlanishlar olib bordi. Malpigi (1628-1694) teri epidermisini muguz va malpigiy q a v atlarga b o 'ld i va terida y o g 4 bezlari, ter bezlari, soch follikulalari va yog4 hujayralari borligini aniqladi. XVIII asrda derm atologiya fani shakllandi. XIX asr boshlaridan rivojlanib, k o 4zga k o 4ringan farang, ingliz, rus va amriqo derm ato- venerologiya m ak tablarin in g teri kasalliklari kelib chiqishi haqidagi m a ’lumot va tushunchalari bir-biridan keskin farq qilar edi. Ammo XX asr boshlariga kelib bu tafovut ancha y o 4qoldi va hozirda ayrim ilmiy izlanishlar yo4nalishlarigina m a ’lum darajada farqlansa-da, u yoki bu kasallikning etiopatogenezidagi tushuncha bir xil. Teri kasalliklari, teridagi o'zgarishlar XVII asrda erkin ifodalangani q o 4l y o z m a la r d a n m a ’lum . D e r m a t o l o g i y a n i n g a n iq fan s ifa tid a shakllanishi teri to sh m a la rin in g tasniflanishi, y a ’ni derm atolo giy a alifbosining yaratilishidan so'ng kuzatildi. Teri toshmalari ham m a ’lum morfologik elementlar bilan ifodalana boshlandi. XVIII asrda umumiy kelishilgan holda toshmalarni ifodalash dermatologiyani mustaqil fan sifatida tan oldirdi. Bu fan teri kasalliklarini o 4rganishning xususiy usullarini aniqladi va u m u m iy -tu sh u n arli tilda teri toshm alarinin g nomlarini yozishga, ularning xususiyatlarini aniqlashga hamda tasnifga sharoit tug4dirdi. Dermatovenerologiyaning rivojlanish jarayonida sog4 va patologik o 4zgargan terini o 4rganishda, klinik va morfologik tekshirish usullari bilan birgalikda, mikrobiologik, immunologik, fiziologik, biokimyoviy, genetik, eksperimental, statistik usullar ham qo'llanila boshlandi. Bu esa XX asrga kelib teri-tanosil kasalliklari etiologiya va patogenezini, klinikasi, davo 5 va profilaktikasini kengaytirdi, chuqurlashtirdi. Shu bilan birga, hozirda dermatovenerologiyada yechilmagan va tortishuvlarga sabab bo'ladigan muammolar yo'q emas. XIX asrda rivojlanayotgan dermatologiya maktablari faoliyatini ko'rib chiqsak, ularning quyidagi muvaffaqiyatlarini aniqlaymiz: teri kasalliklari bayoni, teri kasalliklari tasnifi, dastlabki o'quv kitoblari va atlaslar - ularning ayrimlari shu kungacha o'z mavqeini yo'qotmagan. Ingliz maktabining asoschisi R.W illian (1757-1812) birinchi bo'lib ekzema (gush) kasalligini zamonaviy darajada tasniflagan. W Wilson (1809-1884) qizil yassi temiratki haqida yozgan va 1867-yili Angliyada birinchi dermatologiya jurnaliga asos solgan. S.Hatchinson (1812-1913) esa k e c h ik k a n t u g 'm a z a x m d a u c h lik belgisini ta d q iq q ilg a n va m a ’lumotlarini yozib qoldirgan. F ransuz de rm a to lo g iy a m a k ta b i asoschisi J.Aliber (1766-1837) dermatologiyadan o'quv qo'llanma, atlas va ko'plab dermatozlar haqida yozgan. Birinchi dermatovenerologiya jurnalining asoschisi J.Aliberning shogirdi P.Cazenave (1795-1877) bo'lgan. Fransuz dermatologi E.Bazin q o 'tir chaqiruvchisi, q o 'tir kanasi, zamburug'li kasalliklami patogen zamburug'lar chaqirishi to'g'risida yozgan. Fransuz olimi C.M. Gibert (1797-1866) pushtirang temiratkining xususiyatlarini o'rgangan. Nemis dermatologiya m aktabining asoschisi F.H ebra (1816-1880) o'quv qo'llanma, atlas yaratgan va k o 'p xilli ekssudativ eritema va boshqa xastaliklarni tasniflagan. Uning shogirdi M.Kaposhi esa k o 'p la b teri kasalliklarini, shu jum ladan, gemorragik sarkoma haqida yozgan (u hozirgi kunda Kaposhi sarkomasi deb ataladi). Amriqo dermatologiya maktabi namoyandalaridan biri L.A.Duhring (1845-1914) gerpessimon dermatitining tasnifmi o'rgangan va u boshqa olimlardan J.C. White (1833-1916), J.N.Hyde (1840-1910) noyob qobiliyati bilan ajralib turadi. Rus d e rm a to v e n e ro lo g iy a m a k t a b i X V II I -X IX a s rla rd a o 's h a davrning ilg'or terapiya, fiziologiya m aktabi asosida shakllandi. Bu m aktab tashkilotchilari orasida S.G.Zibelin (1735-1802), M.Ya.M udrov (1776-1831), I. Ya. Dyadkovskiy (1784-1841), S.P.Botkin (1832-1889), G.A. Zaxarin (1829-1897), I.M.Sechenov (1824-1905), M. I. Lignikov (1845-1910), I.P.Pavlovning (1844-1936) ilmiy tadqiqotlari ajralib turadi. 1869-yili dastlabki uch mustaqil «Teri kasalliklari» kafedrasi tashkil topdi. M oskva universitetida (mudir D.I.N aydenov), Sankt-Peterburgning Harbiy-tibbiyot Akademiyasida (mudir F.P.Podkopayev) va Varshava universitetining Meditsina fakultetida, keyinchalik Qozon (1872), Xarkov (1876), Kiyev (1883) universitetlarida dermatovenerologiya kafedralari tuzildi. 6 1876-yili Sankt-Peterburg Harbiy-tibbiyot Akademiyasining «Teri- tanosil kasalliklari» kafedrasini professor A.G. Polotebnev boshqardi va u b irin c h i rus d e r m a to v e n e r o lo g p r o fe s s o ri b o 'ld i. « M u s ta q il sifilidologiya» kafedrasini V.M. Tarnovskiy (1869-1894) boshqaradi. A.G. Polotebnev taniqli prof. S.P Botkinning shogirdi bo'lib, dermatologiyani nemis va fransuz maktablari asoschilaridan o'rgandi va yangi yo'nalish ochdi. Bu yo'nalish asosida teri va butun organizm uzviy bog'liqligi, teri kasalligi hech qachon organizmdan bo'lak deb bo'lmasligi hamda asab tizimining boshqaruvchi roli haqidagi tushunchalar yotadi. O 'rta Osiyo hududida 900-yillarda ilmning turli yo'nalishlarida katta rivojlanish kuzatilgan va dunyoga Xorazm M a ’mun Akademiyasining kiritgan yangiliklari, qolaversa, Abubakr M uhamm ad Zakariyo Roziy (Razes), Abubakr R ab e’ Buxoroi, Abumansur Muvaffaq ibn Ali al-Xiravi, Ismoil Jurjoniy, Abu Rayhon Beruniy, Bobo Bahrom Xorazmiy, A bu Mansur ibn Yahyoi Masihiy va boshqa ko'plab olimlar dunyoga tanilgan. Bulardan biri Buxoroda tug'ilib o'sgan faylasuf, olim, tibbiyot ilmining sultoni - A bu Ali ibn Sino (980-1037) nomi bilan bizning o'tm ish madaniyatimiz, tariximiz va tibbiyot fanining rivojlanishi chambarchas bog'liq. N afaqat 0 ‘zbekistonda, qolaversa, butun dunyoda tan olinib, uning «Tib qonunlari» risolasini o'qib, undan bir necha asrlar kundalik hayotda foydalanmagan shifokor yo'q desak, mubolag'a bo'lmasa kerak. Dermatovenerologiya tarixida ham Ibn Sino yetakchi o'rin egallaydi. Uning teridagi o'zgarishlar va kasalliklar to'g'risidagi fikrlari hozirgi zamon dermatovenerologiya fanining yutuqlari qatoridan joy egallagan. Ibn Sino tibbiyot masalalarini, xususan, teridagi kasallik masalalariga falsafiy nuqtai nazardan qarab, o'z asarlarida shunday yozgan: «Har xil isbotlardan bizni ikki xili qiziqtiradi: asl isbot - biz unga yondashishimiz kerak va noasl isbot - biz u n d a n cheklanishim iz kerak». Ibn Sino kasalliklam i m u rak kab dinamik jara y o n deb tushungan, organizmni butun deb, uning tashqi muhit bilan aloqador ekanligini ta ’kidlagan: «Va yana qaytaram an: kasallik sababini davolash - tibbiyotimizning asl mohiyati shunda», deb yozgan. Ibn Sino teri kasalliklarining kelib chiqishida asab tizimi faoliyatining ahamiyati kattaligini t a ’kidlagan. U bemorlarni ruhiy ta ’sir etish yo'li bilan davolashni taklif etgan. Ibn Sinoning falsafiy qarashlarida sabab va oqibat, shakl va mazmun, tizim va vazifa, zarurat va tasodif, mahalliylik va umumiylik, maxsuslik va nomaxsuslik orasida bog'liqlik kuzatiladi. Ibn Sino organizmning individual sezuvchanligiga katta e ’tibor berib, dorilarni haddan ziyod iste’mol qilishga qarshi bo'lgan: «Dori asta-sekin yemiradi, doridan saqlaning, sifatli ovqatlaning». Ibn Sino bemorlaming dorilarga ko'nikib 7 qolishlari mumkinligini ham t a ’kidlagan, bu fikr hozirgi dermatologiyada ham o ‘z isbotini topgan (misol uchun psoriazni davolashda). Ibn Sino parhez taomlar, suv muolajalari, jismoniy m ash g‘ulotlar, uyquni uzaytirishni ayrim dermatozlarda organizmning himoya vazifasini rag‘batlantiruvchi omillardan deb bilgan. U juda shirin, sho'r, achchiq, o ‘tkir ta o m la rd a n tiyilish zarur, deb yozgan. Eng a w a l o , emizikli ayollarning ovqatlanishini normallashtirish kerakligi xususida alohida to ‘xtalib o ‘tgan. Ibn Sino 32 t a d a n o r ti q d e r m a to z l a r n i b a ta f s il b a y o n e tg an : dermatitlar, o ‘tkir va surunkali gush, neyrodermit, ixtioz, moxov, pes, so‘gal, turli xil stomatit va xeylitlar, qadoq, trofik yara, teri leyshmaniozi, q o ‘tir, bitlash, psoriaz, teri bichilishlari va boshqalar shular jumlasidandir. Vitiligoni anjir suti surtib, quyoshda toblash hozirgi kunda fotokimyoviy usulga asos b o ‘ladi. Leprani moxov nomi bilan yozib, «sher» kasalligi deb ham ataydi, bunga sabab bemorlar yuz k o ‘rinishi va ifodasi sher basharasini eslatganidir. Soch to ‘kilishlari, ichki a ’zo kasalliklari tashqi muhit t a ’siridan deb bilgan. Ibn Sino zaxmni simob bilan davolashni taklif etgan, bu usul hozirgi kunda dunyo bo ‘yicha tarqalgan. Ibn Sinoning dermatovenerologiya fani sohasidagi k o ‘pgina fikr va m ulohazalari bugungi k u nd a ham o ‘z isbotini topib, d erm atovene- rologlarni ilmiy, amaliy va tarixiy nuqtai nazardan qiziqtirib kelmoqda, uning tushuncha, k o ‘rsatma va nazariyalari hozirda ham o ‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q, aksincha, yanada chuqurroq o ‘rganishni talab etadi. Buyuk Avitsennaning ona yurti b o ‘lmish 0 ‘zbekistonda d e rm a to venerologiya fani va amaliyoti rivojining yangi t o ‘lqini, shubhasiz, T o s h k e n td a 1920-yili ochilgan T u rk is to n D a v la t universiteti bilan bog‘liqdir. Bu universitetning Tibbiyot fakulteti tarkibida «Teri va tanosil kasalliklari» kafedrasi tashkil etilib, u Toshkent gospitalida joylashadi. Kafedra mudiri etib Peterburg dermatologiya maktabi namoyandasi professor A. I. Lebedev (1920-1923) saylanadi. 1924-yili kafedra mudirligiga I.S. Milman saylandi. U 1924-1931- yillarda mudirlik qildi va bu davrga kelib koykalar soni 22 tadan 35 tagacha yetdi, laboratoriya kengaydi. Xizmatchilardan A.A. Akovbyan, G.N. Zebelin, N.L. Bereskina, K.N. Ternovenkolar u bilan birga ishladilar. Professor I.S. M ilman Toshkent Dermatovenerologlari ilmiy-amaliy jamiyatining asoschisidir. 1931 -yili 0 4rta Osiyo universitetining tibbiyot fakultetiga qarashli dermatovenerologiya kafedrasi mudiri etib o ‘z davrining eng k o ‘zga k o ‘ringan olimlaridan professor A.M. Kartamishev tayinlandi (1931- 1939). Koykalar soni 65 tagacha kengaydi. Serologik labaratoriya, teri- tanosil kasalliklari dispanseri tashkil etildi, keyinchalik esa bu dispanser mustaqil Toshkent viloyati dispanseriga aylandi. Professor A.I. Kartami- shev 50 dan ortiq fan doktorlari va nomzodlarini tayyorladi, 300 dan ortiq ilmiy ishlar, shu jumladan, 20 ta monografiya va o4quv q o ‘llanma chop etdi. 1940-yili k a fe d ra m u d ir lig ig a M o sk v a d e rm a to lo g la r m a k t a b i namoyandasi professor S.A. Kristanov saylandi (1940-1945). 1945-yilda o 4z yurtiga ketib, S.A.Kristanov Bolgariya Fanlar Akademiyasi akademigi bo'ldi va uzoq yillar Bolgariya universitetining rektori bo‘lib ishladi. 1945-yili kafedra mudirligiga professor A.A.Akovbyan saylandi. U 100 dan ortiq ilmiy ishlarni chop etdi, ulardan uchtasi monografiya b o ‘lib, zaxm , vitiligo va te r in in g turli allergik kasallik larin i d a v o la s h g a bag ‘ishlangan. A.A.Akovbyan birinchi b o ‘lib mahalliy mutaxassislar ichidan 3 ta tibbiyot fanlari doktori (U.M. Mirahmedov, K.S. Sulaymonov, R.A. Kap- kayev) va 10 dan ortiq fan nomzodlarini tayyorladi, k o ‘p yillar institutda talabalar ilmiy kengashining rahbari b o ‘lib ishladi. 1971-yili kafedra mudirligiga professor U. M. Mirahmedov saylandi va 1991-yilgacha shu rah b arlik lavozimida faol mehnat qildi. U uch yuzdan ortiq ilmiy maqolalar va 10 ta monografiya muallifidir. U. M. Mirahmedov bir qator fan nomzodlarini tayyorladi. 1975-yili kafedra ikkiga b o ‘linib, ToshM Ida ikkinchi - oldin kurs, keyin mustaqil Davolash fakultetining «Teri-tanosil kasalliklari» kafedrasi tashkil etildi va bu kafedra mudirligiga professor R. A.Kapkayev saylandi. Kafedra uchun 80 o‘rinli klinika, y a ’ni DorKVD tashkil qilinadi va qisqa vaqt ichida u eng yaxshi jih o z la n g a n zamonaviy tibbiy m uassasaga aylanadi. Professor R .A .Kapkayev 4 ta fan doktori (A.A.Akovbyan, A .S h .V a iso v , E .G .K im , G .A .I s m o ilo v a ) va y ig irm a d a n o rtiq fan nomzodlarini tayyorladi. Professor R.A.Kapkayev - 300 dan ortiq ilmiy maqolalar va 10 dan ortiq atlas va monografiyalar muallifi. 1999-yilda bu kafedraning mudiri lavozimiga prof. G.A. Ismoilova saylandi. 1991-yilda I ToshMI «Teri-tanosil kasalliklari» kafedrasi mudirligiga prof. U .M .M irah m edov o ‘rniga professor A.Sh.Vaisov saylanadi va k a f e d r a a s o s id a « R e s p u b l ik a i l m i y - o ‘q u v - d a v o la s h V I T I L I G O markazi»ni tashkil qiladi. Markaz qisqa vaqt ichida chet ellarda taniladi va respublikada birinchilar q a to ri ish jarayoniga bozor iqtisodiyoti munosabatlarini kiritadi. 1991-yilda professor A.Sh.Vaisov Respublika derm atovenerologlarining ilmiy-amaliy Jamiyati raisi va keyinchalik Jamiyat asosida tuzilgan O ‘zbekiston dermatovenerologlari Assotsiat- siyasi Prezidenti etib saylandi. Professor A.Sh. Vaisov rahbarligida bir necha ilmiy-amaliy konferentsiyalar va 1997-yili Respublika derm ato venerologlarining III syezdi o ‘tkazildi. 1998-yildan boshlab professor 9 A.Sh.Vaisovning bosh muharrirligida Markaziy Osiyoning «Dermato logiya va venerologiya yangiliklari» nomli jurnali o ‘zbek, rus va ingliz tillarida Toshkentda chop etila boshlanadi. Talabalar, yosh shifokorlar va ilmiy kadrlar tayyorlashni rivojlantirish maqsadida Assotsiatsiya va AQShning taniqli «PR O K T E R end GEMBL» kompaniyasining yillik stipendiyalari respublika konkursining 5 nafar g ‘olibiga berila boshlandi. 1995-yilda p r o f A.Sh.Vaisov Dermatologiya va venerologiya ilmiy tekshirish instituti direktori lavozimiga tasdiqlangani sababli, u va u rahbarligidagi Birinchi ToshMI kafedrasining barcha xodimiari (prof. A .B .R a h m a t o v , d o t s e n t la r - B .U .M ir a h m e d o v , K .B .A lim x a n o v , S.S.Saipov, Ye.S.Kim, assistentlar - A .M .K arim ov, B.Yu.Yusupov, N .R .S a p r u n o v a , I.V .C h ic h e n in a , D .X .Jalilov , D .A .M u r a t x a n o v a , N.S .Urunbayev, J.V.Lem, Yu.A T u rg ‘unova va klinik ordinatorlar - I.A.Ahmedbayeva, D.F.Porsoxonova, N.R.Rasuleva, M.I.Baybekova, B.D.Alimov, V.N.Ten, Sh.Sh.Eshanxodjayev, D.S.Hasanov, M.R.Tsoy, F.A zimova, L.Babayeva, M .D .T u r g ‘unova, R.Sh.Ismoilov) Ikkinchi ToshMI safiga o ‘tkazildi. Professor Vaisov A.Sh rahbarligida 3 ta tibbiyot fanlari doktori (S.S.Arifov, E.X.Eshboyev, T .U .U lug‘xo‘jayev) va 20 nafar fan nomzodi tayyorlandi. Bugungi kunda 0 ‘zbekiston derm atologiya m aktabi a n ’analarini saqlab va uni yangi yutuqlar bilan boyitib kelayotgan mingga yaqin dermatovenerologlar qatorida tibbiyot fanlari doktori, professorlar - S.S.Arifov, A.Sh.Vaisov, Sh.I.Ibragimov, G.A.Ismoilova, R.A.Kapkayev, E . G . K i m , A .M . M a n n o n o v , A . B . R a h m a t o v , Sh. A .H a m i d o v , T .T .S hahobiddinov, X.K.Shodiyev, E.X.Eshboyev, K A .Y u ld a s h e v , Sh.Z.M avlyanova, D .F .Porsoxanova va M.I.Abdullayev kabi k o ‘zga k o ‘ringan olimlarning o ‘rni alohidadir. 10 |