Uzimajući u razmatranje problem uma I dominacije unutar misaonog sklopa kritičke teorije društva suočavamo se na samom početku

AKTUELNOST KRITIČKE TEORIJE

Prikazani razvoj Markuzeovog učenja upućuje na izuzetno mesto koje odnos uma i dominacije ima u celini njegovog mišljenja. Povesna dimenzija koja se zadobija u razračunavanju sa Hajdegerovom ontologijom omogućava Markuzeu da uvidi društveni sadržaj najapstraktnijih filozofskih kategorija. Tako se od najranijih spisa otkriva veza između rasta racionalnosti i očuvanja postojećih odnosa dominacije, njihovo međusobno podupiranje i jačanje. Istovremeno, artikuliše se alternativa takvoj sprezi, time što se um dovodi u vezu sa revolucijom. Ta dva toka neprestano će se suprotstavljati u Markuzeovom mišljenju i tako omogućavati njegovu dinamiku, jezgrovito izraženu u tvrdnji da je «samo um svoj vlastiti korektiv». Um je bio i jeste oruđe dominacije, ali je on u stanju da prevaziđe svoj aktuelni oblik i afirmiše svoje kritičke potencijale. Stoga se racionalnost koja se ispostavlja kao «logika dominacije» bliže određuje kao tehnološka, čemu u filozofskoj dimenziji odgovara moć razumskog mišljenja. Nasuprot njoj, prevratni potencijali racionalnosti očuvani su u strožije određenom pojmu uma, onako kako ju je zamislio klasični nemački idealizam, naročito Hegelova filozofija. Međutim, idealistički pojam uma je neutralisao ove kritičke potencijale, tako što je afirmisao postojeće, bilo posredno, povlačenjem u sferu teorijskog i odvraćanjem od bavljenja materijalnom praksom koja je još uvek nosila znake neumnog, bilo neposredno, proglašenjem postojećeg društva za ostvarenje same umnosti. Ova poslednja tendencija svoj najpotpuniji izraz takođe dobija u Hegelovom mišljenju. Stoga se ono pokazuje kao presudno za dalji razvoj kritičkog mišljenja – vezu koji je rani Hegel uspostavio između uma i revolucije bilo je potrebno osloboditi njegovog kasnijeg «pozitivizma», vezivanja uma za postojeću dominaciju i njeno opravdanje. Emancipatorski potencijali filozofije (idealizma) nisu se mogli ostvariti u njenom okviru, tako da njih preuzima kritička društvena teorija i čini ih praktičnim zahtevima koji se postavljaju pred postojeće. Nakon ranih razmatranja tradicionalne građanske kulture i, posebno, filozofije, kritička teorija počinje naročitu pažnju da posvećuje analizi tzv. razvijenog industrijskog društva i mestu i ulozi nauke, filozofije i umetnosti unutar njegovog skopa. Jedan od osnovnih zaključaka Horkhajmera i Adorna bio je da ovo društvo uspeva u velikoj meri da integriše dotadašnje suprotnosti koje su pretile da dovedu do njegovog sloma, i da je time određena i pozicija najviših oblika društvene svesti – dok nauka i njena racionalnost postaju paradigma za organizaciju društvenog života, dotle filozofija i umetnost bivaju lišeni svoje kritičke funkcije i postaju deo opšte reprodukcije postojećeg. Ono što oni nazivaju dijalektikom prosvetiteljstva dovelo je do toga da racionalnost, koja je nekada smerala transcendiranju odnosa u kojima je čovek bio potčinjen iracionalnim autoritetima, postaje osnova dominacije u savremenom društvu. Čovek, koji je zahvaljujući svom razumu bio oslobođen od vlasti prirode, biva potčinjen društvu koje je sam stvorio.

Markuze nastavlja da kritički razvija ove teze i u knjizi «Čovek jedne dimenzije» pokazuje da savremeno društvo, povećavajući efikasnost proizvodnje i potrošnje i životni standard pojedinaca, deluje kao samo ostvarenje uma. Svaki otpor tako uspostavljenom poretku pojavljuje se stoga kao besmislen i kao unapred osuđen na neuspeh. Um je bio ona dmenzija koja je postojeće suočavala sa njegovim neostvarenim mogućnostima i koja je svojom negativnošću prevladavala njegov aktuelni oblik; u vidu tehnološke racionalnosti on postaje najmoćnija snaga opravdavanja postojećeg (dominacije) i konzerviranja statusa quo. U delu «Eros i civilizacija» Markuze ukazuje, kao i Adorno i Horkhajmer pre njega, na povest pojma uma – već kod Platona i Aristotela on označava onu duševnu snagu koja treba da gospodari ostalim, «nižim» sposobnostima duše. Tako se od ranih početaka filozofske misli um uspostavlja kao «logos dominacije». On mora sebi da potčini čulnost i nagonsko zadovoljenje kako bi ostvario svoju moć. Napredak civilizacije i razvoj kulture mogao je da se postigne samo neprestanim potiskivanjem načela užitka, tako da su pojačana represija i dominacija nešto neminovno i nepromenljivo. Međutim, Markuze se u skladu sa kritičkim opredeljenjem svoje filozfije, ne zadržava na dijagnozi postojećeg stanja i otkrivanju njegovih uzroka, već pokušava da u postojećem sagleda one razvijene mogućnosti koje ga mogu osloboditi njegovog povesno uspostavljenog oblika i eliminisati represivnost i dominaciju koje su, u sklopu dijaletike napretka, do tada delovale kao nešto prirodno i samorazumljivo. On ukazuje da su upravo razvoj tehnologije i njene racionalnosti stvorili pretpostavke za slobodan razvoj ljudskih sposobnosti i potreba, i da je uveliko prevladana oskudica koja se smatrala temeljnim razlogom konkurencije i samim tim represivnosti načela izvedbe (učinkovitosti). Svako dalje ostajanje unutar važećeg sistema društvenih odnosa služi interesu dominacije koja nije uslovljena čovekovom prirodom, već posebnim društvenim interesima vladajućih grupacija. Nastali su objektivni uslovi za alternativni društveni projekt koji, tako, nije viša puka utopija. U toj situaciji um postaje pretpostavka oslobođenja, jer je samo on svoj vlastiti korektiv i jedini on može prevladati svoj dotadašnji oblik u kojem je bio oruđe dominacije, zapravo razum. Time Markuze odbacuje iracionalističku kritiku industrijskog društva i savremene zapadne civilizacije, afirmišući ideju uma kao moći koja napreduje preko svojih vlastitih negacija. Međutim, oslobađanje uma iz sklopa represivne reprodukcije postojećeg istovremeno je oslobađanje čulnosti, odnosno slobodna realizacija načela užitka. Strah da bi ovo oslobađanje čulnosti doveo do provale destrukcije je neosnovan, jer je čulnost vođena umom koji nije više antagonistički nastrojen spram spoljašnje i unutrašnje prirode, što je do tada izazivalo jačanje nagona smrti. Ideje racioanlne čulnosti i libidinozne umetnosti imaju, po Markuzeu, svoje preteče u Kantovom i Šilerovom shvatanju estetskog kao medijuma u kome se posreduju ove, do tada, suprotstavljene duševne moći. Estetska imaginacija transcendira postojeći poredak stvarnosti, a svoj politički korelat ima u kvalitativnoj društvenoj promeni koja iz osnova menja dominantni sklop društvenih odnosa, odnosno u revoluciji.

Markuze je uveliko bio svestan ogromne snage postojećeg poretka, njegove moći manipulacije i indoktrinacije, tako da je na pojedinimm mestima isticao nemoć negacije (Velikog Odbijanja) naspram društvene realnosti. Ipak je njegov kritički etos stalno tragao za konkretnim načinima izmene postojećeg, ne mireći se u potpunosti sa spregom (raz)uma i dominacije. Tako Markuzeovo mišljenje zaršava u naglašavanju veze uma i revolucije, i sva njegova teorijska i praktična delatnost u poslednjim godinama života usmerena je na utemeljenje pretpostavki za revoluciju. Horkhajmerovo i Adornovo «prosvećivanje prosvetiteljstva o samom sebi» sačuvano je u njegovom konceptu radikalnog prosvećivanja, ali i prevladano – ne ostaje se samo na razračunavanju mišljenja sa samim sobom, koje ostaje zatvoreno u teorijskoj sferi, već i prosvećivanju kao prevratnoj praksi. Markuze u tom pogledu daje i neke konkretne predloge za organizovanje revolucionarne delatnosti. Tako se ne radi o filozofskoj negaciji (filozofije), kao kod Adorna, već o političkoj negaciji (postojećeg društva). Dominantni oblici društvene svesti, samim tim i filozofije (empirizam i jezičko-analitička filzofija), izraz su postojećeg društva, i mogu se prevladati samo prevladavanjem ovog društva. Teorijski problemi imaju izvorište u društvenoj stvarnosti, i samo u njoj se mogu razrešiti. Tako je moć teorije nemoguća u uslovima njene praktične nemoći – čak i kada postojeće toliko odudara o teorije, mora se istrajavati na njenim emancipatorskim interesima, na traženju načina se probije dati okvir dominacije. Teorija jednostavno mora da bude praktična, ili je neće biti: «Teorija je u samoj sebi praktička; praksa ne stoji samo i tek na kraju, nego već na početku teorije, a da se time ne stupi na tlo koje je za teoriju strano i spoljašnje»⁷³⁸. Čitav Markuzeov život bio je u potpunosti u skladu sa ovim mišljenjem, zadobijenim na samom počeku njegovog intelektualnog stvaralaštva.

Na kraju se vraćamo početku. Pošli smo od pitanja aktuelnosti kritičke teorije, od nelagode da nam ona možda ne može reći ništa značajno o trenutku u kojem živimo. Čini se, međutim, da je ova nelagoda neosnovana – čak i ako kritička teorija još uvek ne može jasno da ukaže na potencijalne snage prevrata, njene dijagnoze postojećeg i dalje su aktuelne. Kontrarevolucija je sve jača i brutalnija, a njeni cinizam i arogancija su potpuno neskriveni. Pre nekoliko godina naša zemlja je bila izložena stravičnoj agresiji NATO snaga; njenu posebnu dimenziju činio je orvelijanski jezik zapadnih političara. Mogli smo da čujemo:

1. 
   «Jedino čvrstina (katastrofa – prim. M.K.)⁷³⁹ sada može sprečiti veću katastrofu kasnije» (Klinton);
   
2. 
   «Pozivam jugoslovenski narod da shvati potrebu za bombardovanjem (koje ukida svako shvatanje)» (Klinton);
   
3. 
   «Pozivam Miloševića da vrati Srbiju u međunarodnu zajednicu (kao da ju je Milošević isključio, a ne zapadne zemlje)» (Klinton);
   
4. 
   «Vi (američki vojnici) radite dve stvari: štitite nevine ljude (tako što ih ubijate) i to na način koji predstavlja 21. vek u kojem će vaša deca živeti (a zbog čijeg varvarstva mnoga druga deca neće živeti u 21. veku)» (Klinton);
   
5. 
   «Mi treba da uništimo oružje za masovno uništavanje (daleko jačim oružjem)» (Klinton);
   
6. 
   «Mi ćemo štititi srpsku manjinu jednako kao i Albance ako budemo deo međunarodnih snaga (tako što ćemo mirno gledati kako ih Albanci ubijaju, hapsiti ih itd.)» (Klinton);
   
7. 
   «Isključivi razlog zbog kojeg smo preuzeli akciju (i izazvali humanitarnu katastrofu) je da sprečimo humanitarnu katastrofu» (Bler);
   
8. 
   «Kažu nam da to ne činimo, da tražimo političko rešenje – niko nije tražio političko rešenje koliko mi (tako što smo postavili ultimatum u Rambujeu i tražili da se odmah izvrši, pod pretnjom bombardovanja)» (Bler);
   
9. 
   «Mi radimo ono što je ispravno (ubijamo, razaramo itd.)» (Bler);
   
10. 
    «NATO mora da odbije svaku mirovnu inicijativu u sledećih nekoliko dana (da bi obezbedio mir)» (Bler);
    
11. 
    «Sve će biti urađeno (između otalog, razorićemo kuće) da bi se ti ljudi vratili kućama» (Bler);
    
12. 
    «Sporazum bez vojne implementacije nije nikakav sporazum» (Rubin), ali istovremeno «ne možemo da pregovaramo dok Milošević jača svoje snage» (Olbrajt);
    
13. 
    «Ovo je borba protiv Miloševića i vlasti, a ne protiv srpskog naroda (koji biva bombardovan i prognan u sklonište)» (Olbrajt);
    
14. 
    «Mi smo se složili da treba stati na put represiji i nasilju (tako što ćemo preduzeti neviđenu represiju i nasilje)» (Olbrajt);
    
15. 
    «Napadi (ubijanja na Kosovu i van njega) će se nastaviti sve dok Milošević ne zaustavi ubijanje na Kosovu» (Robertson);
    
16. 
    «Ovo je striktno ograničena akcija sa humanitarnim ciljem i verujemo da se to može postići kroz vazdušne udare (na humanitarne objekte – bolničke, izbegličke kampove itd.)» (Robertson);
    
17. 
    «OVK (terorističa organizacija) je bila izložena brutalnoj srpskoj ofanzivi (a da bi zaštitili teroriste mi ćemo preduzeti još veći terorizam)» (Rubin);
    
18. 
    «Predsednik Milošević je taj , a ne NATO, koji izaziva autoritet UN (mada je NATO započeo agresiju bez ikakvog odobrenja UN, a Milošević štitio prava predviđena Poveljom UN)» (Kuk);
    
19. 
    «Mi tražimo politički uspešnu strategiju – jedna od tačaka je nastavak i pojačavanje vazdušnih dejstava» (Dž. Šej);
    
20. 
    «Pogođen je sam centar Miloševićeve moći, i njegove propagande (RTS)» (Dž. Šej);
    
21. 
    «Ove greške (ubijanje nedužnih ljudi) su učinjeni da bi spasile živote, a ne da bi ubijale» (Maroni);
    
22. 
    «Jasna odgovornost za vazdušne napade leži na Miloševiću (a ne NATO-u)» (NATO);
    
23. 
    «Ovo (ubijanje ljudi) moralo je da se desi radi dobrobiti većeg broja ljudi (koje, inače takođe, ubijamo)» (NATO).
    

Za vreme bombardovanja desio se masakr u srednjoj školi u Koloradu. Klinton je tada rekao da «konflikti treba da se rešavaju rečima, a ne oružjem»?! Slična retorika, prisutna u navedenim citatima, ponavlja se i sada, u brutalnom psihološkom ratu protiv Iraka, uz periodično bombardovanje civilnih ciljeva i nagomilavanje vojnih trupa u Persijskom zalivu.

Svojevremeno je Markuze napisao: «Politička lingvistika: oružje Sklopa postojećeg. Ako radikalna opozicija razvija svoj vlastiti jezik, prosvjeduje ona spontano, podsvjesno protiv jednog od najdjelotvornijih 'tajnih oruđa' gospodovanja i klevetanja. Jezik prevlađujućeg Zakona i Reda, što mu važenje daju sudovi i policija nije samo glas nego i djelo ugnjetavanja. Ne samo da taj jezik određuje i osuđuje Neprijatelja, on ga također stvara; to stvaranje nije Neprijatelj kao što on stvarno jest, nego prije kao što on mora biti da bi izvršio svoju funkciju za Sklop postojećeg. Sad cilj opravdava sredstva: djelovanja prestaju biti zlodjela ako služe očuvanju i proširenju 'Slobodnog svijeta'. Obrnuto, ono što Neprijatelj čini, zlo je; ono što on kaže – propaganda. Ovo a priori jezično klevetanje najpre pogađa inozemnog neprijatelja: obrana njegove vlastite zemlje, njegove vlastite kolibe, njegova vlastitog golog života – zlodjelo je, krajnje zlodjelo koje zaslužuje krajnje kažnjavanje. Mnogo prije nego što su specijalne i ne tako specijalne snage fizički uvježbane da ubijaju pale, preslušavaju; njihova svijest i tijela su postala neprijemljiva da u Drugome vide, čuju i osjete zadah ljudskog bića, nego samo zvijer – zvijer, koja je, međutim, predmet posvemašnjeg kažnjavanja. Jezični model se stalno ponavlja: u Vijetnamu, 'tipično zločinačko komunističko nasilje' počinjeno je protiv američkih 'strategijskih operacija'; Crveni su bili tako drski da 'krenu u podli napadaj' (pretpostavlja se da su ga trebali najaviti unaprijed i da su se trebali postrojiti na otvorenom); ono su 'izmicali smrtnim zamkama' (valjda su trebali ostati u njima). Vijetkong napada američke barake 'u mrkloj noći' i ubija američke dečke (valjda Amerikanci napadaju samo u punom danjem svjetlu, ne ometaju san neprijatelja i ne ubijaju vijetnamske dečke). Pokolj stotinu tisuća komunista (u Indoneziji) nazvan je 'upečatljivim' – usporedivi 'postotak ubijanja', koji snosi druga strana, jedva bi bio počašćen takvim pridjevom. Za Kineze je prisutnost američkih jedinica u Istočnoj Aziji prijetnja njihovoj 'ideologiji', dok se pretpostavlja da bi prisutnost kineskih jedinica u Centralnoj ili Južnoj Americi bila stvarna, a ne samo ideologijska prijetnja Sjedinjenim Državama.

Jezični svijet, koji uključuje Neprijatelja (kao Untermenscha) u obviknutost svakodnevnog govra, može biti transcendiran samo u djelovanju. Jer, nasilje je ugrađeno u samo ustrojstvo ovog društva: kao akumulirana agresivnost koja daje poriv poslovanju života u svim granama korporacijskog kapitalizma, kao legalna agresija na auto-putevima, i kao nacionala agresija u inozemstvu, koja je, čini se, to brutalnija što su joj žrtve prokletnici zemlje – oni koji još nisu civilizirani kapitalom Slobodnog svijeta»⁷⁴⁰.

Aktuelnost kritičke teorije? Svakako.

CITIRANA LITERATURA

I DEO

Primarna literatura

A

Adorno, Marginalije o teoriji i praksi, Rukovet 1-2/1983

Adorno, Negativna dijalektika, BIGZ, Beograd 1979.

Adorno, Pozni kapitalizam ili industrijsko društvo, Gledišta 9/1979

Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, BIGZ, Beograd 1976:

Tradicionalna i kritička teorija

Materijalizam i metafizika

Autoritet i porodica

Horkhajmer, Napomene o Šopenhauerovoj misli u odnosu prema nauci i religiji, u: Šopenhauer i savremena misao, Bratstvo-Jedinstvo, Novi Sad 1990.

Horkheimer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, Veselin Masleša, Sarajevo 1974.

Horkheimer, Kritička teorija, tom I, Stvarnost, Zagreb:

Predgovor u pogledu ponovnog objavljivanja

Primjedbe o znanosti i krizi

Materijalizam i moral

O problemu istine

Horkheimer, Kritička teorija, tom II, Stvarnost, Zagreb:

Pismo izdavačkoj kući Fischer

Društvena funkcija filozofije

Horkheimer, Kritika instrumentalnog uma, Globus, Zagreb 1988:

Pomrčina uma

Aktualnost Schopenhauera

O pojmu uma

Marcuse, Eros i civilizacija, Naprijed, Zagreb 1985

Marcuse, Um i revolucija, Veselin Masleša-Svjetlost, Sarajevo 1987.

Markuze, Kultura i društvo, BIGZ, Beograd 1977:

Filozofija i kritička teorija

O kritici hedonizma

Industrijalizacija i kapitalizam u delu Maksa Vebera

Habermas, Tehnika i znanost kao «ideologija», Školska knjiga, Zagreb 1986.

Habermas, Zadaci kritičke teorije društva, Gledišta 3-6/1983

Habermas, Ispreplitanje mita i prosvjetiteljstva, u: Filozofski diskurs moderne

Habermas, Tri teze o istoriji delovanja Frankfurtske škole, Theoria 1-2/1985

Habermas, Kritika nasuprot teoriji – ili kritička teorija, Treći Program Radio-Beograda 61/1984

B

Bekon, Novi organon, Beograd

Dekart, Rasprava o metodi, Estetika, Valjevo-Beograd 1990.

Hobs, Levijatan, tom I, Gradina, Niš 1991.

Arsić, Hajdegerova kritika kartezijanstva (diplomski rad), Filozofski fakultet, Beograd 1989.

Spinoza, Teološko-politički traktat, Kultura, Beograd 1957.

Lok, Ogled o ljudskom razumu, Kultura, Beograd 1961.

Petrović, Od Lockea do Ayera, Kultura, Beograd 1964.

Kant, Kritika praktičkog uma, BIGZ, Beograd 1990.

Kant, Zasnivanje metafizike morala, BIGZ, Beograd 1989.

Schelling, Pisma o dogmatizmu i kriticizmu, u: Sistem transcendentalnog idealizma, Naprijed, Zagreb 1965.

Hegel, Nauka logike, tom I, BIGZ, Beograd 1987.

Hegel, Estetika, Kultura, Beograd 1970.

Hegel, Filozofija povijesti, Kultura, Zagreb 1951.

Janjion, Romantizam, revolucija, marksizam, Nolit, Beograd 1976.

Lukač, Prilozi istoriji estetike, Kultura, Beograd 1959.

Marks, Engels, Dela, tom 3, Prosveta, Beograd 1972.

Đurić, Niče i metafizika, Prosveta, Beogard 1984.

Saint-Simon, Fourier, Izbor iz djela, Kultura, Zagreb 1952.

Fiamengo (ur.), Saint-Simon i Auguste Comte, Naprijed, Zagreb 1987.

Comte, Kurs pozitivne filozofije, Univerziteska riječ, Nikšić 1989.

Tadić, Tradicija i revolucija, Srpska književna zadruga, Beograd 1972.

Weber, Protestantska etika i duh kapitalizma, Veselin Masleša-Svjetlost, Sarajevo 1989.

Pavićević, Sociologija religije, BIGZ, Beograd 1988.

Scheler, Položaj čovjeka u kozmosu, Čovjek i povijest, Veselin Masleša-Svjetlost, Sarajevo 1987.

Heidegger, Doba slike svijeta, Sarajevo 1989.

Sutlić, Kako čitati Heideggera, August Cesares, Zagreb

Sekundarna literatura

Džej, Dijalektička imaginacija, Svjetlost, Sarajevo

Rusconi, Kritička teorija društva, Stvarnost, Zagreb

Schmidt, Rusconi, Frankfurtska škola, Komunist, Beograd 1974.

Kolakovski, Glavni tokovi marksizma, tom III, BIGZ, Beograd 1985.

Velmer, Prilog dijalektici moderne i postmoderne, Bratstvo-Jedinstvo, Novi Sad 1987.

Raulet, Um između utopije i očaja, Theoria 1-2/1985

Bubner, Habermasov koncept kritičke teorije, Treći Program Radio-Beograda 61/1984

Džej (razgovor), O kritičkoj teoriji, Treći Program Radio-Beograda 66/1985

Kučinar, Kritička teorija Maksa Horkhajmera, u: Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, BIGZ, Beograd 1976

Elaković, Filozofija kao kritika društva, Logos, Split 1984

Elaković, Iskustva i iskušenja Frankfurtske škole, Theoria 1-2/1983

Burger, Adornova imanentna kritika subjekta, Filozofska istraživanja 26(3)/1988

Burger, Antropologija kao uporište kritičke teorije, u: Subjekt i subjektivnost, Globus, Zagreb 1990.

Pažanin, Praktička filozofija i Frankfurtska škola, Theoria 1-2/1985.

Petrović, Značenje Frankfurtske škole danas, Theoria 1-2/1985

Henis, Politika i praktička filozofija, Nolit, Beograd 1983.

Hennis, Kraj politike ?, Gledišta 5-8/1982

Pažanin, Politika kao tehnika kod Hobbesa, u: Moderna filozofija i politika, Informator, Zagreb 1986.

Kolakovski, Filozofija pozitivizma, Prosveta, Beograd 1972.

II DEO

Skraćenice Markuzeovih spisa

1. Knjige

PF – Prilozi za fenomenologiju istorijskog materijalizma, Kultura, Beograd 1982.

KD – Kultura i društvo, BIGZ, Beograd 1977.

UR – Um i revolucija, Veselin Masleša – Svjetlost, Sarajevo 1987.

EC – Eros i civilizacija, Naprijed, Zagreb 1985.

ČJD – Čovjek jedne dimenzije, Veselin Masleša – Svjetlost, Sarajevo 1989.

ED – Estetska dimenzija, Školska knjiga, Zagreb 1981.

KU/EO – Kraj utopije/Esej o oslobođenju, Stvarnost, Zagreb 1978.

KR – Kontrarevolucija i revolt, Grafos, Beograd

MV – Merila vremena, Beograd, Grafos 1985.

2. Tekstovi

IP - Ideja progresa u svetlosti psihoanalize, Treći Program Radio-Beograda 3/1969

NDI – Neke drustvene implikacije moderne tehnologije, Treći Program Radio-Beograda 60/1984

STD - Neki sudovi o tehnološkom društvu, u zborniku: Birokratija i tehnokratija, knj. II, Sedma sila, Beograd 1966.

CS-CN - Carstvo slobode i carstvo nužnosti. Jedno preispitivanje, Praxis 1-2/1969

H - Humanizam – ima li ga još?, Praxis 3/1970

NSP - Neka sporna pitanja, Praxis 2/1965

ODO - Oslobadjanje od društva obilja, u zborniku: Promjene u suvremenom kapitalizmu

PS - Perspektive socijalizma u industrijski razvijenom društvu, ibid.

PS-KK - Protosocijalizam i kasni kapitalizam, Marksizam u svetu 3/1979

RSS - Revolucionarni subjekt i samoupravljanje, Praxis 3-4/1969

TiP - Razgovor sa Markuzeom – «Teorija i politika», Treći Program Radio-Beograda 42/1979

POKRET – Pokret u novoj eri represije:procena, Sociološki pregled 1/1973

OPM – O položaju mišljenja danas, Gledišta 8-9/1967

RT – Represivna tolerancija, u zborniku: Marcuse, Moore, Wolf: Kritika čiste tolerancije, Delo-Globus, Zagreb 1984.

Ostala literatura

Bloh, Diskusija sa Herbertom Markuzeom, Praxis 3-4/1969

Fetscher, Uvjeti preživljavanja čovječanstva, Globus, Zagreb 1989.

Habermas, Teorija i praksa, BIGZ, Beograd 1980.

Habermas,Tehnika i znanost kao «ideologija»,Školska knjiga,Zagreb 1986.

Hegel, Istorija filozofije, tom I, BIGZ, Beograd 1983.

Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, BIGZ, Beograd 1976.

Horkheimer, Kritika instrumentalnog uma, Globus, Zagreb 1988.

Kojeve, Kako čitati Hegela, Veselin Masleša – Svjetlost, Srajevo 1990.

Korać,Marksovo shvatanje čoveka, istorije i društva,BIGZ, Beograd 1982.