Uzimajući u razmatranje problem uma I dominacije unutar misaonog sklopa kritičke teorije društva suočavamo se na samom početku

5. Dovršetak Markuzeovog mišljenja – «preventivna kontrarevolucija» i mogućnosti revolucionarne prakse

U poslednjem periodu svog mišljenja Markuze često ističe da se nosioci pobune protiv sistema regrutuju iz različitih društvenih slojeva, a ne samo iz «plavih okovratnika», odnosno iz tradicionalno shvaćene radničke klase. Totalna dominacija može biti srušena samo totalnom opozicijom i negacijom, baš zato što ona pogađa i ugrožava celokupnu društvenu zajednicu. U tom procesu radnička klasa neće imati inicijalnu ulogu, budući da je njena transformacija istovremeno dovela do integracije u postojeći poredak. Stoga Markuze naglašava da ne treba fetišizovati radničku klasu⁶⁹³, i da se «radnička klasa mora najpre sama promeniti» kako bi «postala snaga koja deluje ka prelasku u socijalizam»⁶⁹⁴. Samo Marksovo učenje, koje se dalje razvija unutar Frnkfurtske škole, ističe važnost povesnog sadržaja pojmova, odnosno dijalektičkog prožimanja teorije i društvenog iskustva – emancipatorski interesi teorije treba da rukovode iskustvom, dok tendencije u društveno-povesnoj stvarnosti treba povratno da utiču na teorijske hipoteze i procene. I upravo su ove tendencije dovele u pitanje pretpostavljenu zainteresovanost radničke klase za vlastitu, ali i opšteljudsku emancipaciju. Markuze u tom pogledu sledi Marksov stav da se klasa u istinskom smislu konstituiše tek kada postane «za sebe», odnosno kada otpočne revolucionarnu borbu protiv njoj suprotstavljene klase. Problem je što radnici više ne pokazuju ove revolucionarne sklonosti, pa se analiza kritičke teorije odvija u mučnom odsustvu prepoznatljivog revolucionarnog subjekta. Međutim, to ne znači da Markuze, kao što su mislili neki njegovi kritičari, u potpunosti odustaje od revolucionarne uloge radničke klase. On uporno ponavlja da radnici ostaju jedini subjekt revolucionarne promene, doduše još uvek samo potencijalan, sve dok zauzimaju centralni položaj u sistemu materijalne proizvodnje, a to je i dalje slučaj, uprkos svim promenama unutar ovog sistema⁶⁹⁵. Međutim, činjenica da su radnici revolucionarni subjekt samo «po sebi», po svom društvenom biću, ali ne i «za sebe», po svojoj svesti, slično opštoj situaciji u kojoj ne postoji «nikakva subjektivna nužnost radikalnog preokreta», dok je «sve gorućija njegova objektivna nužnost»⁶⁹⁶, dovodi do toga da će «sama revolucija biti sasvim drukčiji projekt nego što je bila za Marksa. Moraće se računati s grupama koje u prvobitnoj Marksovoj teoriji nisu imale skoro nikakav značaj, niti je bilo potrebno da ga imaju, na primer, sa čuvenim marginalnim grupama kao što su studenti, potlačene rasne i nacionalne manjine, žene, koje nisu manjina već pre većina, zatim inicijative građana, i tako dalje»⁶⁹⁷. Ove grupe su, uprkos svom društveno biću i baš zbog toga (pošto ostaju izvan sistema materijalne proizvodnje koji reprodukuje odnose dominacije), u stanju da generišu prevratnu svest i tako podstaknu revolucionarni angažman radničke klase, koja jedina može da izvede temeljnu promenu postojećeg. Zbog toga ih Markuze naziva anticipativim grupama «koje mogu delovati kao katalizatori»⁶⁹⁸. Markuze veliki značaj pridaje studentskom pokretu, i upravo je afirmativan stav prema ovom pokretu, suprotan stavu Horkhajmera i Adorna, ono što izrazito obeležava poslednji period njegovog stvaralaštva. Izuzetno mesto studentskog pokreta počiva na tome što je on «stvorio svest o takvim slikama realnih mogućnosti koje su u tradicionalnoim marksizmu bile tabu ili su suzbijane. To je bio prvi pokret koji je kvalitativnu diferenciju i izgradnju socijalizma zamišljao kao kvalitativno drukčije društvo, daleko od fetišizma proizvodnih snaga»⁶⁹⁹; «Mi svi znamo taj truizam, ali samo pobunjeni student artikulirao ju je u teoriji i praksi, 'utjelovio' je ideju da revolucija, od početka, mora graditi i kvalitativno a ne samo kvantitativno različito društvo. Studentski pokret je artikulirao ono što je, na apstraktan način, bilo poznato svima nama, naime, da socijalizam prije svega novi oblik ljudskog postojanja»⁷⁰⁰. Markuze će stalno naglašavati ideju da socijalizam predstavlja kvalitativno drugačije društvo od postojećeg, a ne samo njegovo kvantitativno nadmašivanje, u smislu većeg razvoja proizvodnih snaga i rasta životnog standarda, čime se ostaje unutar imperativa koje nameće postojeće načelo stvarnosti. Čak ni promena dominantnih društvenih odnosa sama po sebi neće dovesti do novog oblika ljudske egzistencije, sve dok pojedinci i dalje budu u vlasti represivnih potreba. Nove, oslobođene potrebe moraju biti delotvorne u toku samog revolucionarnog preobražaja⁷⁰¹. Ovakve vizije socijalizma Marks je, po Markuzeu, bio svestan u ranom periodu svog mišljenja, a kasnije je postepeno napušta⁷⁰².

Tako kvalitativno novo društvo podrazumeva potpuno novi kvalitet ljudske egzistencije, radikalno izmenjenu strukturu potreba, upravo zato što je postojeća dominacija ponajviše ukorenjena u nagonima i potrebama pojedinaca⁷⁰³. Jer, «zašto će nam revolucija ako ne dobijemo novog čoveka?»⁷⁰⁴. A pošto «čovjek ne može u postojećem postati čovjekom»⁷⁰⁵, revolucija je, strožije rečeno, pojavljivanje čoveka uopšte, ne tek «novog čoveka». Markuze stoga govori o «biološkom utemeljenju socijalizma»⁷⁰⁶. Ponovo se naglašavaju «estetičko-erotski kvaliteti» kao nosioci emancipacije unutar same čovekove «prirode»⁷⁰⁷. Eros kao nagon života predstavlja osnovnu dimenziju ljudske prirode, u odnosu na koju su sloboda i um njene manifestacije⁷⁰⁸. Markuze posredstvom teorijskih uvida psihoanalize obnavlja ranu tezu o presudnom značaju kategorije života za biće uopšte, samim tim za čovekovo biće. Najrazvijeniji fenomeni ljudskog postojanja samo su načini unapređivanja života, izraz njegove večne energije koja se nikada ne može do kraja suzbiti, i čije represivno oblikovanje podstiče agresiju i destrukciju. Neometan razvoj nagona života nije pretnja za civilizaciju, kako je mislio Frojd, već sasvim suprotno, on predstavlja poslednju i jedinu šansu njenog očuvanja. Na njemu se temelji čovekovo stvaralaštvo (što smo videli na primeru umetnosti) i solidarnost kao pretpostavka postojanja i održanja ljudske zajednice. Zajednica se ne može očuvati neprestanim podsticanjem «konkurentskih izvedbi», perpetuiranjem «prirodnog stanja rata svih protiv svih», već samo posredstvom novih društvenih odnosa koji bi «bili posledica 'biološke' solidarnosti u radu i svrsi, izraz istinskog sklada između društvenih i individualnih potreba i ciljeva, između prepoznate nužnosti i slobodnog razvitka – upravo suprotnog upravljanom i prisilnom skladu, organiziranom u razvijenim kapitalističkim (i socijalističkim?) zemljama»⁷⁰⁹. Međutim, to ne znači da Markuze zastupa neku vrstu «biologizma», odnosno da redukuje celinu čovekovog bića na neku nepromenljivu, pa čak i podljudsku, prirodu. Polazeći od Marksovih uvida, on stalno ističe društveno-povesnu posredovanost spoljašnje i same ljudske prirode, naročito to da se «priroda nagona povijesno stiče». Tako ni sloboda ni um nisu puki pojavni oblici aistorijskog nagona života, već dimenzije čovekovog bića koje se u toku povesnog kretanja neprestano razvijaju i stiču izvesnu samostalnost nad samom nagonskom prirodom čoveka. Kao takvi oni tek mogu unaprediti energiju samog nagona života, prevazilaženjem stanja u kome bi predstavljali njegove slepe izraze i u kome, samim tim, ne bi ni postojali. Stoga je revolucija nešto više od pobune nagona; ona uvek uključuje pobunu uma, njegovo (samo)kritičko prevladavanje postojećeg stanja. Markuze još jednom razvija tezu da je oslobođenje prirode neodvojivo od oslobođenja samog uma, budući da su i um i priroda podjednako deformisani u društvu koje reprodukuje odnose dominacije⁷¹⁰. Stoga je «rad na razvoju svijesti, ako hoćete: to idealističko zastranjenje, danas jedan od glavnih zadataka revolucionarnog materijalizma»⁷¹¹. Markuze na ovaj način pokušava da probije dijalektiku dominacije – pošto se ona zasniva na odsustvu društvene svesti o njenoj iracionalnosti i represivnosti, oslobođenje ima za pretpostavku razvoj svesti o potrebi za slobodom, koja je potisnuta pod inflacijom lažne svesti o slobodi. Stoga se ova lažna svest o slobodi može razobličiti jedino unapređenjem svesti o lažnosti postojeće slobode, o iracionalnosti njene «umnosti». «Radikalno prosvećivanje» postaje odlučujući zadatak političke prakse; ono ne ostaje, kao kod Hokhajmera i Adorna, zatvoreno u samoprosvećivanju mišljenja, odnosno prosvećivanju samo mišljenja, već ima neposredne prevratne praktične pretenzije. Prosvećivanje dobija oblik jedne revolucionarne prakse koja se sprovodi u svim onim sferama društvenog života koje mogu da proizvedu pukotine u postojećem poretku. Ono treba da razori mistični oblik postojećeg društva, ono iluzorno sjedinjenje protivrečnosti, pokazujući njihovo dalje postojanje i intenziviranje. Samoodređenje društvenog života stoga pretpostavlja zadobijanje autonomnosti pojedinačne i društvene svesti, oslobađanje uma od njegove sprege s interesima dominacije i afirmaciju njegove kritičke delatnosati⁷¹².

Markuzeu se čini da bi razvoj (nove) svesti, koja treba da podstakne radikalnu promenu društva povratno doveo do preobražavanja celokupnog čovekovog individualnog i društvenog bića, do temeljno drugačijeg odnosa prema prirodi, pa čak i do izmene strukture nauke i tehnike, čiji su postojeći oblici smatrani nepromenljivim i neizbežnim. Došlo bi do emancipacije čovekovih čula, koja su u svojoj postojećoj upotrebi bitno osakaćena; time bi se priroda pojavila kao predmet slobode i saznanja rasterećenih interesa dominacije i eksploatacije. Promenjen odnos prema prirodi omogućava «novi kvalitet» ljudske slobode, koja se sada ispoljava u «kreativnoj receptivnosti», a ne više u «represivnoj produktivnosti»⁷¹³. S druge strane, saznanje više ne bi bilo usmereno na vladavanje i tlačenje prirode, već na otkrivanje njenih imanentnih formi, tako da bi se obnovila stara koncepcija znanja (nauke) kao sećanja na nekada opažene čiste oblike stvari. Međutim, Markuze ponovo ističe da to ne znači «ukidanje gospodavanja, nego gospodovanje čoveka koje ne počiva na potlačivanju i izrabljivanju»⁷¹⁴. On prepozaje ove teorijsko-praktične motive u ranim Marksovim spisma i snažno naglašava njihovu aktuelnost⁷¹⁵. U «Estetskoj dimenziji» Markuze ukazuje na staru ideju prožimanja tehnike i umetnosti, koje je sada, međutim, omogućeno upravo dostignutim nivoom naučno-tehničkog razvoja i perspektivom drugačijeg odnosa prema prirodi. Ponovo se ističe da takva zamisao nauke i tehnike odgovara njihovim imanetnim svrhama i vrednostima, koje su u postojećoj društvenoj upotrebi u potpunosti potiskuju, pa se naučno-tehnička racionalnost brutalno koristi kao sredstvo dominacije i destrukcije⁷¹⁶. «Ako možemo učiniti sve s prirodom i društvom, ako možemo učiniti sve s čovjekom i stvarima, zašto ih ne bismo mogli učiniti subjektom-objektom u smirenom svijetu, u nenasilnoj, estetskoj sredini? Za to postoji način. Postoje sredstva i materijali za stvaranje takve sredine, društvene i prirodne, u kojoj bi nesublimirani životni nagoni promijenili smjer razvoja ljudskih potreba i sposobnosti, promjenili smjer tehničkog napretka⁷¹⁷; «Danas možemo predvideti moguće jedinstvo obiju dimenzija: društvo kao umjetničko djelo. Tendencija za to, čini se, zametnuta je u samom društvu, posebno u rastućem tehniziranju materijalnog procesa produkcije, u redukciji fizičke ljudske radne snage u tom procesu, u redukciji nužnosti rada koji se odriče, otuđuje u borbi za egzistenciju. Ta tendencija u sebi samoj nagoni na sistematsko eksperimentiranje otuđenja i bez izrabljivanja»⁷¹⁸. Markuze zaključuje da bi to «bilo eksperimentiranje s oslobađajućim i smirujućim mogućnostima ljudske egzistencije – ideja konvergencije ne samo tehnike i umjetnosti, nego i rada i igre...»⁷¹⁹. Ideja «društva kao umetničkog dela» tako uključuje zamisao jedinstva rada i igre, nužnosti i slobode, svrhovitosti i samosvrhovitosati, što predstavlja radikalnu alternativu postojećoj organizaciji rada, ali i razliku u odnosu na neke ranije Markuzeove stavove. On sam priznaje da je u «terminologiji oscilirao između ukidanja rada i ukidanja otuđenog rada, jer su u jezičnoj upotrebi postali istoznačni rad i otuđeni rad»⁷²⁰. Zaista, na nekim ranijim mestima nailzimo na svođenje rada na otuđeni rad i na snažno naglašenu ideju carstva slobode koje je u potpunosti izvan, s onu stranu, carstva nužnosti⁷²¹. Međutim, Markuze sada ističe da se, na onovu razvijenih tehničkih mogućnosti, oblast razmene materije s prirodom može, slično pojedinim mestima u samom «Erosu i civilizaciji», regulisati u medijumu slobode (samoodređenja). Takav društveni projekt treba da se suprotstavi preovladavajućem prodiranju carstva nužnosti u carstvo slobode, odnosno potčinjenosti pojedinca u sferi «slobodnog» vremena aparatu koji stvara lažne potrebe i nameće imperativ njihovog zadovoljenja. U situaciji kada je toliko uznapredovalo represivno gospodarenje prirodom, može doći do obrta ka oslobodilačkom gospodarenju unutar neizbežne (nužne) oblasti proizvodnje materijalnog života. Igranje tehničkim mogućnostima tada bi predstavljalo igranje mogućnostima prirode, slično umetničkom stvaralaštvu koje pušta da priroda sama otkrije i razvije bogatstvo svojih oblika. Rasterećen interesa dominacije, koji su ga pretvorili u delatnost ispunjenu odricanjem i patnjom, rad bi mogao da postane igra, slobodno ispoljavanja čovekovih stvaralačkih sposobnosti⁷²².

Markuze ponovo ističe da su se u postojećem razvile objektivne mogućnosti kvalitativno nove individualne i društvene egzistencije. Pretpostavke za stvaranje ovih alternativnih oblika materijalne i duhovne proizvodnje date su u samom naučno-tehničkom progresu, uprkos njegovj potčinjenosti interesima dominacije⁷²³. «Na pitanje 'kako dugo još' ne može se racionalno odgovoriti: teorija nije proročanstvo. Ali ostaje istina (činjenice pokazuju tendenciju) da kapitalizam proizvodi svoje vlastite grobare...Kapitalistički napredak sam stvara kako objektivne uslove svog prevazilaženja...tako i subjektivne. Pretekla svijest je samo dio subjektiviteta: njen emancipatorski interes doseže do znanja onoga što se događa i što se mora dogoditi...»⁷²⁴. Ovaj navod upućuje na to da nisu prisutne samo objektivne mogućnosti oslobođenja, već i onaj činilac koji je takođe bitan za revolucionarni prevrat, sama prevratna svest. Krajem 60-tih godina revolt protiv kapitalističkog poretka dostizao je vrhunac – stvarani su novi društveni pokreti koji su isticali alternativu postojećoj društvenoj praksi i dominantnim vrednostima. Rezignirajući ton kojim završava «Čovek jedne dimenzije» ustupa mesto optimističkoj veri u radikalnu promenu postojećeg, zasnovanoj na sve snažnijem otporu kapitalističkoj dominaciji i destrukciji. Tih godina Markuzeovi tekstovi obiluju teorijskim i praktičnim entuzijazmom, a on sam, uprkos godinama, prisustvuje svim važnim događajima koji su obećavali prevrat, i angažuje se na što većem prosvećivanju pobunjenih grupa. Sledeći citati pokazuju zašto je Markuze u tom periodu postao najznačajnija i najomiljenija misaona figura među opozicionim grupama, pre svega studentskom omladinom: «Ali i samo odbijanje jest stvarnost – vrlo stvarni su mladi ljudi koji više nemaju strpljenja, koji su svojim vlastitim tijelom i duhom iskusili strahote dane stvarnosti i tiraniju njezina komfora; stvarni su geti i njihovi zagovornici; stvarne su snage oslobođenja po cijelom svijetu, na Istoku i na Zapadu, i one prvog, drugog, i trećeg svijeta»⁷²⁵; «Takav sistem nije imun. On se već brani od opozicije, i od same opozicije inteligencije na svim krajevima svijeta. I onda kad ne vidimo da opozicija pomaže, moramo dalje raditi; moramo dalje raditi ako hoćemo da još kao ljudi radimo i budemo sretni. U savezu sa sistemom to više ne možemo»⁷²⁶; «Sad se ipak razlabavljuje ta prijeteća homogenost i u represivni kontinuitet se usijeca alternativa...Veliko Odbijanje poprima različite oblike. U Vijetnamu, na Kubi, u Kini revolucija je branjena i gonjena naprijed, što se otima birokratskom upravljanju socijalizmom. Čini se da su gerilske snage u Latinskoj Americi pokretane istim prevratničkim poticajem: oslobođenjem. Istodobno, naizgled neosvojiva ekonomska tvrđava korporacijskog kapitalizma, pokazuje znakove nagomilanih napora: izgleda da čak ni Sjedinjene Države ne mogu beskonačno isporučivati svoje robe – oružje i maslac, napalm i televiziju u boji. Stanovništvo geta bi lako moglo postati prva masovna baza revolta (iako ne revolucije). Opozicija studenata se širi, kako u starim socijalističkim, tako u kapitalističkim zemljama. U Francuskoj je, po prvi put, izazvala cjelokupnu silu poretka i ponovo zadobila, kratkotrajno, oslobodilačku moć crvenih i crnih zastava; štoviše, otvorila je perspektivu za proširenu osnovu. Privremeno obuzdavanje pobune neće preokrenuti tu usmjerenost»⁷²⁷; «To je zaista pojava novih nagonskih potreba i vrijednosti. Takvo iskustvo postoji. Postoji nova osjećajnost efikasne i luđačke razboritosti. Postoji odbijanje da se igra po pravilima krute igre, za koju čovek zna od početka da je kruta, i revolt protiv prisilnog čistunstva puritanskog morala i agresije koju rađa taj puritanski moral, kako to vidimo, među ostalima, danas u Vijetnamu...Mislim da nisam suviše veliki optimist – općenito ja nisam na glasu da sam preveliki optimist – ako kažem da već možemo vidjeti znakove, ne samo da Oni postaju uplašeni i zabrinuti, već da postoje daleko konkretnije, daleko opipljivije pojave bitne slabosti sistema. Zato nastavimo s onim što možemo – bez iluzija, ali, pogotovu, bez defetizma»⁷²⁸. Markuze stoga govori o «kraju utopije», o stvarnoj mogućnosti emancipacije koja sve više probija stegu statusa quo, tako da oslobođenje nije više puka želja i nestvarna iluzuija. Studentska parola iz Pariza «Budimo realni, tražimo nemoguće!» na najbolji način ilustruje ovu tezu – ono što snage očuvanja statusa quo nazivaju «nemogućim» (utopijom) uveliko je postala stvarnost, i baš zbog toga njihova represija postaje sve jača, neposrednija i obuhvatnija. Optimizam dostiže najvišu tačku kada se potpuno obrće adresat kome se pripisuje utopijska dimenzija, kada se utopijskim naziva samo postojeće društvo, odnosno njegova vera da može očuvati dominantne društvene odnose. Tek je to ono što je istinski nemoguće i iluzorno, utopizam u svom čistom obliku⁷²⁹.

Ipak, ispostavilo se da je postojeći sistem dovoljno jak da suzbije ovu narastajuću alternativu, i da revolucija (još uvek) nije na delu. Nakon neuspeha u pokušaju radikalne promene postojećeg, Markuze zaključuje da je «zahvaljujući svojoj ekonomskoj i vojnoj moći sistem još uvek u stanju da izađe na kraj sa zaoštravajućim konfliktima unutar i izvan svog područja vladavine»⁷³⁰. Međutim, upravo zato se povećava nasilna priroda vladajućeg poretka, koji sve više odbacuje svoj demokratski veo i primenjuje direktnu i brutalnu fizičku silu protiv Neprijatelja: «Neprijatelj je unutra i vani, a unutrašnji neprijatelj jesu vlastite mogućnosti sistema koje sam taj sistem ugušuje»⁷³¹; «Ako bezbednost nacije danas, tamo gde domaće vladajuće klase neće ili nisu u stanju da unište narodno-oslobodilačke pokrete, zahteva da se vojno, ekonomski i 'tehnički' interveniše, - onda je to zato što sistem ne može više da se reprodukuje snagom ekonomskih mehanizama...A struktura moći više ne istupa sublimirano, u stilu jedne liberalističke kulture, pa ni licemerno (tako da bi se zadržala bar 'ceremonija', spoljašnja forma dostojanstva), nego brutalno, pri čemu odbacuje sve aspiracije na istinu i pravednost»⁷³². Situacija u kojoj represija sve više biva desublimirana, tako da dobija oblik ogoljene sile protiv opozicionih političkih kretanja na unutrašnjem i spoljnjem planu, uz istovremen manjak revolucionarnog potencijala u postojećem, upućuje Markuzea na ideju «preventivne kontrarevolucije». Sistem se, poučen učestalim pobunama i pretnjama revolucijom, uprkos njihovoj nedovoljnoj moći da promene vladajući poredak, organizuje kao kontrarevolucija – ona ima za cilj uništenje samih pretpostavki revolucije, uklanjanje bilo kakvih mogućnosti njenog pojavljivanja. Markuze se, suprotno Horkhajmeru, ne dvoumi da govori o fašističkom potencijalu postojećeg poretka; za njega je fašizam još uvek stvarna pretnja, ekstremna mogućnsot kapitalističkog razvoja čije se uskrsnuće ne može u potpunosti isključiti⁷³³. Suočena sa ovom narastajućom represijom, strategija levice može biti, po Markuzeu, samo «vaspitna i prvenstveno defanzivna». Osnovni zadatak levice je radikalno prosvećivanje, formiranje revolucionarne svesti za koju se pokazalo da nije u dovoljnoj meri razvijena. Tako se prosvećivanje ponovo suprotstavlja bezumnoj sili postojećeg, nasilju koje represivni aparat one «druge prirode» sprovodi nad pojedincima. Revolucija je i dalje stvar budućnosti, i sada je neophodno pripremati pretpostavke za njeno pojavljivanje, štititi nastale uslove njene mogućnosti, na čijem iskorenjivanju radi sila kontrarevolucije. Markuze naglašava da se stoga, na žalost, vodi borba protiv fašističkih tendencija postojećeg sistema, budući da kriza kapitalizma više uopšte ne podrazumeva njegov nužni slom i isto tako neminovan prelaz u socijalizam, već je stanje varvarstva postalo realna mogućnost postojećeg⁷³⁴.

I baš zbog svega toga potrebno je dalje razvijati Marksovo učenje kao izvorni oblik kritičkog društvenog mišljenja, čija temeljna dijagnoza kapitalizma i emancipatorska snaga ostaju aktuelni uprkos nedovoljnoj zasnovanosti pojedinih predviđanja. Uostalom, prognoze su sastavni deo društvene teorije i prakse, i njihova valjanost se ne može u potpunosti oceniti a priori, na osnovu čistog mišljenja – društvo je ipak još uvek otuđena sila nad pojedincima, i tamo gde smo mislili da je uspostavljena teorijska i praktična kontrola nad njegovim kretanjem, ono pokazuje objektivitet koji je ostao neposredovan subjektivitetom, čovekovom autonomijom u znanju i delanju. Stoga nas ti ostaci nesavladane društvene sile i dalje pokreću na kritičko mišljenje i prevratnu praksu. Marks je prepoznao dijalektiku kapitalizma; taj sistem je izuzetno razvio proizvodne snage, među kojima se nalazi sama racionalnost u obliku naučno-tehničkog znanja, ali ih sputava u okviru dominantnih proizvodnih odnosa koji su još uvek odnosi dominacije. Racionalnost i dominacija su temeljne odredbe postojećeg i u Markuzeovo vreme, kada se čini da sama dominacija dobija izgled «otelovljenja uma». Stoga je Marksovo učenje i dalje aktuelno: «Kao što znate, još uvjek vjerujem kako se trudim da pokrećem marksističku teoriju»⁷³⁵. Dijalektika kapitalizma ukazuje na iracionalni karakter njegove racionalnosti, i stoga održava aktuelnim emancipatorski projekt koji racionalnost dalje razvija i suprotstavlja je iracionalnim odnosima dominacije. Kritički društveni um ukida naučno-tehnički razum – on čuva njegove emancipatorske doprinose, ali istovremeno prevladava njegovu vezanost za postojeću dominaciju, naspram koje se ovaj razum pokazao kao nemoćan. Moć nad «prvom» prirodom, baš u obliku vrednosno-neutralnog znanja i ovladavanja, bila je nemoć spram «druge» prirode, izručenost silama koje su se u njoj uspostavile. I upravo je ova nemoć nad društvom davala moći nad prirodom (podjednako unutrašnjoj i spoljašnjoj) oblik «silovanja» i «tlačenja». «Pobuna prirode» zadobijala je usled toga varvarske osobine. Da bi se izašlo iz ove fatalne dijalektike, bilo je neophodno ovladati osamostaljenim društvenim procesima, i učiniti društvenu delatnost svesnom zajedničkom akcijom ravnopravnih pojedinaca. Društvena promena trebalo je stoga da dovede do bitno drugačijeg odnosa prema prirodi, do nove koncepcije nauke i tehnike i nove organizacije rada. Postojeće je razvilo objektivne mogućnosti za takvu radikalnu promenu, a u pojedinim trenucima se činilo da je prisutna i sama subjektivna dimenzija promene, prevratna svest i praksa. Uprkos ponovnom iščezavanju ove dimenzije, i izostanku očekivane revolucije, Markuze je ostao nepokolebljiv: «ja još uvijek vjerujem u moć negativnog i da k pozitivnom dolazimo još uvijek prerano»⁷³⁶. A za njega je negacija, suprotno Adornu, uvek bila politička negacija, praktična izmena postojećeg i neumoran rad na toj izmeni. Markuze je bio svestan da vladajuće klike neprestano rade na denunciranju takvih ideja. Međutim, zagovarajući ideju «društva kao umetničkog dela», Markuze još jednom pokazuje svoju «tvrdoglavost» i upornost: «Utopijska ideja estetičke zbilje mora se izdržati sve do smiješnosti koja uz nju danas nužno prianja. Jer možda je u njoj naznačena kvalitativna diferencija slobode i postojećeg poretka»⁷³⁷. I zaista se čini da nam samo «slepost» za «realnost» postojećeg, nepristajanje na njegovu moć i odbijanje fascinacije njegovim komforom, omogućava da još uvek vidimo slobodu i istinski shvatimo stvarnost, ono u šta nas je vladajuća «realnost» pretvorila.