16
Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2017, №3
lərin hakimiyyəti Qafqaz dağlarına qədər çat
dırdı (Her.III,97).
Əvvələr güman edilirdi ki, Cənubi Qaf
qazda Əhəmənilərin ağalığı nominal səciyyə
daşımışdır. Məntiqi cəhətdən bu belə olmamalı
idi. Bu ərazi Əhəmənilər İmperiyası üçün stra
teji əhəmiyyət daşıyırdı [27, s. 68]. Belə ki, bu
ərazidən şimal köçəriləri cənuba doğru talançı
yürüşlər təşkil edirdilər.
1958-ci ildə Azərbaycanın Qazax rayonun
da Santəpə adlı abidədə Əhəmənilər mədəniy
yəti üçün səciyyəvi olan 2 ədəd daş sütun altıla
rı ilə bina qalıqları aşkar edildi [33, s. 162-164].
Eyni ilə belə sütun altılıqları Əhəmənilər İmpe-
ryiasımn mərkəzi şəhərlərindən olan Persopol-
dan məlum idi.
XX əsrin 90-cı illərində Gürcüstan-Alma
niya arxeoloji ekspedisiyası Şərqi Gürcüstanda
Qumbati adlı yerdə beş ədəd sütün altılıqları ilə
Əhəmənilər dövrü üçün saciyyəvi olan bina qa
lıqlarını aşkar etdi[41]. Elə bu tapıntılar, o za
man Cənubi Qafqazın Əhəməni mərkəzi haki
miyyətinin diqqət mərkəzində olduğunu sübut
edir. Cənubi Qafqazda Əhəmənilər dövründə
inzibati mərkəz kimi istifadə olunan çox geniş
ərazini əhatə edən böyük yaşayış yeri Azərbay
canın Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndi ya
xınlığında Kür çayının sağ sahilində aşkar edil
mişdir. Burada 2006-cı ildən Beynəlxalq Azər
baycan-Almaniya arxeoloji ekspedisiyası bu
yazının müəlliflərindən biri olan İlyas Babyevin
rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntılar aparır.
Qazıntılar nəticəsində burada çox geniş
ərazidə böyük ictimai binaların qalıqları aşkar
edilmişdir. Onlardan birinin 51 Om ölçülərində
giriş binası (propleyası) hasarla əhatə edilən ge
niş həyəti və əsas binası olmuşdur. Əsas bina
nın 8x25 m ölçülərində iki sırada 12 sütunu
olan portiki, 675m2 sahəsi olan 36 sütünlu zalı,
digər çoxlu sütunlu zalları və uzun koridorları
olmuşdur, (şək.13-16) Təkcə bu kompleks pro-
pleya, həyət və əsas bina ilə birlikdə 20 hektara
qədər sahəni əhatə edir. Bu saray kompleksi öz
möhtəşəmliyi ilə Əhəmənilər İmperiyasının
mərkəzi şəhərləri olan Pasarqad, Suz və Perso-
polda tikilən şahanşahlarm saraylarını xatırladır
(şək. 13-14). Görünür, Satrap iqamətgahı kimi
istifadə olunan bu inzibati mərkəzdən bütün
Cənubi Qafqaz idarə olunmuşdur [41, s. 291 -
330; 40, s. 136-139]. Bu abidələrin tədqiqi,
mövcud olan qədim yazılı mənbələr göstərir ki,
Cənubi Qafqaza Əhəmənilər xüsusi əhəmiyyət
vermişlər. Burada adi nominal aslılıqdan söbət
gedə bilməz.
Əhəmənilər dövründə Cənubi-Şərqi Qafqaz
tayfalarının vahid bir inzibati bölgədə, bir döv
lətin tərkibində yaşamaları, onların birləşməsi
üçün əlverişli şərait yaratmışdır. E.e I minilliyin
ortalarında bu ərazidə Kaspi tayfalarının adı çə
kilmişdir. Görünür, o zaman burada yaşayan di
gər tayfalar da bu birliyə daxil idilər. Həmin
dövrdə bu ərazidə alban tayfalarının birləşməsi
prosesi də getmişdir.
Əhəmənilər İmperiyası Makedoniyalı İs-
kəndərin Şərqə yürüşü nəticəsində e.ə 330-cu
ildə süqut etmişdir. E.ə 331-ci ildə Makedoni
yalı İskəndərlə Əhəmənilərin şahanşahı III Dara
arasında axrmcı həlledici Qavqamela döyüşün
də albanların ordu hissinin iştirak etdiyini gös
tərirlər. Flavi Arrian İskəndərin Şərqə yürüşünə
həsr etdiyi «Anabazis» əsərində yazır ki, bu dö
yüşdə alban ordu hissəsi III Daramn ordusunun
tərkibində bilavasitə İskəndərin özünün başçılıq
etdiyi cianaha qarşı vuruşurdu (Arr., Anab, III,
II, 13). Bu məlumat göstərir ki, bu dövrdə artıq
Cənubi-Şərqi Qafqazda yaşayan tayfalar alban
lar adı altında birləşmişdilər.
Bu döyüşdən az sonra e.ə 330-cu ildə
Əhəmənilər İmperiyası süqut etdi. E.ə. IV-b.e.
III əsrlər dövründə Cənubi-şərqi Qafqazda baş
verən siyasi hadisələr Qafqaz Albaniyası dövlə
tinin yaranması, ərazisi və onun arxeoloji abi
dələri bu zaman indiki Azərbaycan ərazisində
iki dövlətin: şimalda Qafqaz Albaniyası, cənub
da isə Atropatena dövlətlərinin yarandığını sü
but edir. Qafqaz Albaniyası indiki Şimali Azər
baycan ərazisində ilk müstəqil dövlət idi [40, s.
46]. Bu dövlətin ərazisinə indiki Azərbaycan
Respublikasının çox böyük hissəsi, o cümlədən
Qarabağ, Cənubi Dağıstan, Şərqi Gürcüstanın
xeyli hissəsi (Jori və Alazan çayları vadiləri)
daxil idi.
Yaranan vaxtdan (e.ə IV əsrin 20-ci illə
rində) y.e. V əsrinin ortalarına qədər bu qədim
Azərbaycan dövlətinin paytaxt şəhəri Qəbələ
idi. Albaniyanın böyük ordusu, çoxlu şəhərləri
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2017, №3
17
var idi [40]. Qarabağın bütün ərazisi də bütün
dövrlərdə Albaniya dövlətinin tərkibinə daxil
idi. Ağdam rayonundakı Govurqala (R.Göyü-
şov), Ağcabədi rayonu ərazisində yerləşən
möhtəşəm Qalatəpə (T.Əliyevin tədqiqatları),
habelə Beyləqan rayonu ərazisində xarabalıq
ları qalmış Təzəkənd (Paytakaran-Balasakan-
Yunan)yaşayış yerləri də bunu sübut edir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
12. Бабаев И.А К вопросу о возникнове
нии государства Албании (Кавказской). Изв.
АН Азерб. ССР, 1976, №4 с 40-51.
12а. Города Кавказской Албании в IV в
до н.э - по III в н.э, Баку, 1990.
13. Бабаев И.А О времени установления
Мидийско-Ахеменидского господства на
Южном Кавказе и отражении его на памят
никах материальной культуры этого региона
// Международная научная конференция.
Археология и этнология Кавказа. Тбилиси,
2002
.
1. Azərbaycan Arxeologiyası (Ə.Cəfərovun
müəllifliyi və redaktəsi ilə) I cild. Daş dövrü.
Bakı, 2008.
2. Babayev İ, Qaqoşidze Y, Knauss F
Azərbaycan-Almaniya-Gürcüstan
Beynəlxalq
Şəmkir-Qaracəmirli arxeoloji ekspedisiyanın
çöl tədqiqat işləri haqqında // Azərbaycanda ar
xeoloji tədqiqatlar. Bakı, 2008 s. 136-139 və s.
3. Cəfərov H.F. Borsunluda ilk tunc dövrü
kurqanı. Azərb. SSR EA Xəbərləri (tarix, fəl
səfə və hüquq seriyası). 1985, №3.
4. Cəfərov H.F. Qarabağda tunc dövrünə
aid yeni abidə. Azərb. SSR EA Xəbərləri (tarix,
fəlsəfə və hüquq seriyası), 1987, №3.
5. Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minil
liyin axırı-I minilliyin əvvəllərində. Bakı, Elm,
2000
.
6. Cəfərov H.F. Xocalı arxeoloji abidələr
kompleksləri: I qrup kurqanlar // Azərbaycan
arxeologiyası. Bakı, 2016, № 1.
7. Hüseynov M. Azərbaycan arxeologiyası.
Daş dövrü. Dərs vəsaiti. Bakı, 1975.
8. Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi.
Bakı, 1959.
9. Müseyibli N.Ə. “Ön Asiya Qafqaz xal-
kolitində Leylatəpə mədəniyyəti”. T.ü.e.d. adı
almaq üçün dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı,
2016.
14. Вейссенгоф С. Сведения о Мильской
степи // Известия Кавказского общества Ис
тория и археология. Тифлис, 1884, T. 1, вып.
И.
15. Гуммель Я.И. Раскопки в Нагорно-
Карабахской Автономной области, в 1938 г.
// Изв.Аз.ФАН ССР, 1939, №4.
16. Гуммель Я.И. Некоторые памятники
раннебронзовой
эпохи
Азербайджана.
КСИИМК, 1948, вып. XX.
17. Гусейнов. М. Древний палеолит
Азербайджана. Баку, 2010.
18. Джафаров А.Г. Мустьерская культу
ра Азербайджана. Баку, 1983.
19. Джафаров Г.Ф. Курган у сел. Беим-
саров в Азербайджане. «Российская Архео
логия». М., 1992, №2.
20. Джафаров Г.Ф. Курган эпохи позд
ней бронза вблизи Сарычобана «Российская
Археология». М., 1993, №3.
21. Дьяконов И.М История Мидии. С
древнейших времен до конца IV в. до н.э.
Москва-Ленинград, 1956.
22. Ивановский А.А. По Закавказью.
МАК, М.,1911, вып. VI.
23.
Иессен А.А. Раскопки большого
кургана в урочище Уч-тепе. МИА СССР.
№125. М.-Л., 1965.
10. Алиев И. О скифах и скифском цар
стве в Азербайджане. Переднеазиатский
сборник. Москва, 1979. Т. III.
11. Алиев Ф.М Азербайджан в XVIII в.
24. Исмаилов Г. Раннебронзовая культу
ра Азербайджана. Автореф. док.дис. Тбили
си, 1983.
25. Исмаилзаде Гудрат. Азербайджан в
Историческая география
АяррКяйтгж-яня Бя-
гигтему
раннебронзовой культурной общ-
ку, 1987.
РгеАЮевдпКавказа. Баку, 2008.
İşlər İdarəsi
PREZİDENT KİTABXANASI
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
18
Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2017, №3
26. Кушнарева К.Х. Поселение эпохи
бронзы на холме Узерлик-тепе около Агда-
ма. МИА №67, М.-Л., 1957.
27. Левиатов В.Н Азербайджан с V в до
н.э - по III в н.э Изв.АН Азерб. ССР, 1950,
№
1
.
28. Материалы и Исследования по Ар
хеологии СССР. № 67,М.-Л., 1957.
29. Материалы и Исследования по Ар
хеологии СССР. №125, М.-Л., 1965.
30. Мещанинов И.И. Краткие сведения о
работах археологической экспедиции в
Нагорный Карабах и Нахичеванский Край
снаряженной в 1926 Баку, году Обществом
изучения Азербайджана. Сообщ. ГАИМК.
Ленинград, 1926, № 1.9.
31. Мирза Адыгезал Бек. Карабагнаме.
Баку, 1950.
32. Мунчаев Р.М Урукская культура
(Месопотамия) и Кавказ // Археология , Эт
нография и фольклористика Кавказа. Махач
кала, 2007.
33. Нариманов И.Г Находки баз колонн
V- IV вв. до н.э в Азербайджане // Советская
археология, 1960, №4.
34. Нариманов И.Г. Культура древней
шего земледельческо-скотоводческого насе
ления Азербайджана. Баку, 1987.
35. Нариманов И.Т, Ахундов Н.Т. Лей-
латепе. Поселение, традиция, этап в этно
культурной истории Южного Кавказа. Баку,
2007.
36. Рахмани А.А Азербайджан: границы
и административное деление в конце XVI-
XVII вв. // Историческая география Азер
байджана. Баку, 1987.
37. Хазанов А.М Социальная история
скифов. Москва, 1975.
38. Халилов Дж.А. Археологические на
ходки «скифского» облика и вопрос о Скиф
ском Царстве на территории Азербайджана.
// Проблемы скифской археологии. Москва,
1971.
39. Эфендиев О.А. Территория и грани
цы Азербайджанских государств в XV-XVII
вв. // Историческая география Азербайджа
на. Баку, 1987.
40. Babayev İ, Knauss F, Qaqoşidze Y, Ein
Perserbau in Azərbaydzan // Ausqrabung auf
dem İdeal Təpə bei Karacamirli.2006 // Ar-
chaologishe Mitteilungen aus İran und Turan.
Band 38, Berlin, 2006.
41. Furtwängler A, Knaus F, Gumbati
1995. Archäologische Expedition in Kachetien
2 Vorlericht Eurasia Antiqua 2, 1996.
SUMMARY
Ilyas Babayev, Hidayat Jafarov, Diana Jafarova
Archaeological monuments of Karabakh from ancient times to the 4th century AD
Key words: Azerbaijan, Karabakh, monuments, chronology, artifacts
Due to a favorable climate and a rich ecological environment, Karabakh was one of those re
gions of the Caucasus where the Anthropogenesis process took place.
They are related Ancient Stone Age (Azikh, Taghlar, Zar, Shusha). Later, both the plains, foot
hill and high-mountain zones were populated. Particularly intensive population was settled in the
era of the Eneolithic and Bronze Age (monuments of Chalaghantepe, Ilanlitepe, Leylatepe, Uch-
tepe, Garakopektepe, Borsunlu, Sarichoban, etc.).
Archaeological research has proved that in the Ahamanilar and the ancient periods there was
also an intensive settlement.
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2017, №3
19
РЕЗЮМЕ
Ильяс Бабаев, Гидаят Джафаров, Диана Джафарова
Археологические памятники Карабаха с древнейших времен до IV века нашей эры
Ключевые слова: Азербайджан, Карабах, памятники, хронология, артефакты
Карабах благодаря благоприятному климату и богатой экологической среде был одним
из тех регионов Кавказа, где произошел процесс антропогенеза. Самые древние памятники
Карабаха относятся к древнекаменному веку (Азых, Таглар, Зар, Шуша). В последующем
происходило заселение как равнинной, так и предгорной и высокогорной зон. Особо интен
сивно было заселение в эпоху энеолита и бронзы (памятники Чалагантепе, Иланлытепе, Лей-
латепе, Учтепе, Гаракопектепе, Борсунлу, Сарычобан и т.д.).
Археологическими изысканиями установлено, что в Ахеменидский и античный периоды
здесь также происходило интенсивное заселение Карабаха.
XƏBƏRLƏR
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Dostları ilə paylaş: |