1. 1-jadval
Innovatsion jarayonlar rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar
12
Omillar guruhi
Faoliyatga to‘sqinlik qiluvchi omillar
Faoliyatga xizmat qiluvchi
omillar
Iqtisodiy texnologik
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun
mablag‗lar yetishmasligi; moddiy va ilmiy-texnik
bazaning
kuchsizligi
va
eskirib
qolgan
texnologiyalar; zaxira quvvatlari yo‗qligi; joriy
ishlab chiqarish manfaatlari ustunlik qilishi
Moliyaviy, moddiy-texnik vositalar
zaxiralari,ilg‗or
texnologiyalar,
zarur xo‗jalik va ilmiy-texnik
infratuzilma
mavjudligi;
Innovatsion faoliyat uchun moddiy
rag‗batlantirish
Siyosiy huquqiy
Monopoliyaga qarshi soliq, amartizatsiya, patent-
litsenziya qonunchiligi tomonidan cheklovlar
Innovatsion faoliyatni qo‗llab-
quvvatlaydigan
qonunchilik
choralari
Tashkiliy- boshqaruv
Barqaror
tashkiliy
strukturalar;
ortiqcha
markazlashtirish; avtoritar boshqaruv uslubi;
vertikal axborot oqimlari ustunligi; mahkamalar
yopiqligi; tarmoqlararo va tashkilotlararo aloqalar
qiyinligi;
rejalashtirishda
qat‘iylik; mavjud
bozorlarga yo‗nalganlik; qisqa muddatli o‗zini
oqlashga yo‗nalganlik; Innovatsion jarayon
qatnashchilari
manfatlarini
muvofiqlashtirish
qiyinligi
Tashkiliy
strukturalar
moslashlashuvchanligi;
demokaratik
boshqaruv
uslubi;
gorizatal axborot oqimi ustunligi;
o‗zini-o‗zi rejalashtirish; tuzatish
kiritishga
yo‗l
qo‗yish;
nomarkazlashtirish; mustaqillik
Ijtimoiy-psixologik
madaniy
Maqomning o‗zgarishi, yangi ish izlash zarurati
kabi oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‗lgan
o‗zgarishlarga
qarashilik;
mavjud
faoliyat
usullarini qayta qurish; xulq-atvor stereotiplarning
buzilishi; an‘analar shakllanishi; noaniqlikdan
qo‗rqish; muvaffaqiyatsizlik uchun jazolanishdan
qo‗rqish; tashqaridan keladigan yangiliklarga
qarshilik ko‗rsatish.
Ma‘naviy
rag‗batlantirish;
jamiyatda tan olish; shaxsiy kamol
toppish imkoniyatlarini ta‘minlash;
ijodiy mehnatni ozod etish; mehnat
jamoasida
normal
psixologik
muhit.
Innovatsion faoliyat omillari to‗plami tarkibida Innovatsion jarayonlarni
sekinlatadigan omillar ham amal qiladi. Ular ―Innovatsion to‗siqlar‖ deb ataladi.
Ularni tahlil qilish beshta salbiy omilni ta‘sir ko‗rsatishga imkon beradi.
1.
Texnik omillar;
12
Круглов М.Г.. Инновационный проект управления качеством и эффективностью: Учебное пособие. -M.:
―Дело‖ АНХ, 2010. -336 стр.
20
2.
Tasniflash omillari;
3.
Ijtimoiy asoslangan omillar;
4.
Tartibga solish omillari;
5.
Iqtisodiy omillar.
Tabiiyki, har qanday Innovatsion jarayonfa ijobiy va salbiy omillar butun
tizimi ta‘sir ko‗rsatadi. Ularning ta‘siri baholash hamda eng katta muvaffaqiyatga
erishish va uchrashi mumkin bo‗lgan riskni pasaytirish uchun sharoitlar tanlash-
har qanday pog‗onadagi boshqaruv organlarinig vazifasi, davlat, mintaqa,
firmaning Innovatsion siyosatini ishlab chiqarish va amalga oshirishning ajralmas
bir tarkibiy qismidir.
Hozirgi paytda ―innovatsion strategiya‖ tushunchasining ko‗plab ta‘riflari
mavjud bo‗lib, bunda texnologiyalarda ham, kompaniyani rivojlantirish umumiy
strategiyasiga
muvofiq
texnologiyalarni
boshqarishda
ham
kiritiladigan
yangiliklarni tanlash va amalga oshirish tizimini shakllantiruvchi va belgilab
beruvchi qoidalar va me‘yorlar to‗plami tushuniladi. Innovatsion strategiyaning
eng muhim vazifasi- Innovatsion jarayon qatnashchilarining manfaatlarini turli
yo‗nalishdagi jarayonlar bilan maksimal darajada uyg‗unlashtirish hisoblanadi.
Shuningdek,
innovatsion strategiya
deganda tashkilot
maqsadlariga
erishishning uzoq muddatli usulini, jumladan, turli muqobil variantlar o‗rtasida
resurslar taqsimlash hamda ushbu tashkilotga ta‘sir ko‗rsatadigan ichki va tashqi
omillar o‗zgarishida bu resurslarni qayta taqsimlash xarakterini ham tushunish
mumkin.
Innovatsion boshqarishning muqobil yo‗nalishlarida resurslar taqsimlash va
qayta taqsimlash xarakterini qamrab oladagan, iqtisodiy tizim rivojlanishining
maqsadli innovatsion darajasini amalga oshirish va erishish usuli sifatida
tavsiflanishi mumkin.
Innovatsion boshqarish - boshqaruvning mazmun va sifat jihatidan ma‘lum bir
darajasini hamda boshqaruv faoliyatining o‗ziga xos tavsifini anglatadi. Ya‘ni, bu
o‗rinda an‘anaviy hisoblanib kelgan boshqaruv usul va vositalari, tamoyillari,
ichki xususiyat va belgilari, mezonlari, shart - sharoitlari yoki muhiti tarkibiga
21
endilikda yangicha tavsif kasb etuvchi bilimlar, texnologiyalar, usul va vositalar,
yondashuvlar kiritiladi. Ta‘kidlash muhimki, doimo ham innovatsion boshqaruv
an‘anaviy boshqaruvni umuman inkor etadi yoki to‗liq almashtiradi, deb
bo‗lmaydi. Bu o‗rinda innovatsion boshqaruv uning tizimidagi muayyan bir
elementni sifat jihatidan o‗zgartirishdan tortib to butunlay yangi boshqaruv
tizimini qo‗llashgacha bo‗lgan keng diapazonni namoyon etadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy
qismi sifatida aholining ish bilan bandligini va farovonligini oshirish hamda
iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishning muhim vositasiga aylanib
bormoqda. Shu boisdan ham Prezidentimiz I.A.Karimov ―Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sohasining mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashning
ishonchli tayanchi bo'lgan mulkdorlar sinfini, ya'ni o'rta sinfni shakllantirishdagi
ulkan ahamiyatini hech narsa bilan qiyoslab bo'lmaydi‖, deb ta'kidlaydi.
O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning
sakkizinchi ―...kichik va o'rta biznesga, ishbilarmonlik va tadbirkorlik sohalariga
yanada erkinlik va imtiyozlar berish, ular uchun barcha zarur imkoniyatlarini
yaratish va rag'batlantirish, bir so'z bilan aytganda, bu tarmoqlarni ularning qo'l-
oyog'ini bog'lab turgan zanjir va arqonlardan xalos etish – bu masalalar ustida
qonunchilik sohasi va amaliyotimizda boshlagan ishlarimizni davom ettirish va
chuqurlashtirish lozimligi hammamizga ayon bo'lishi kerak‖
13
deya bejiz
ta'kidlamagan. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida, erkin tadbirkorlik faoliyati
uchun etarli shart-sharoitni ta'minlab bergan yurtgina iqtisodiy jihatdan taraqqiy
topadi va rivojlanadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tizimi faoliyatini qo'llab-quvvatlash,
ularga etarli shart-sharoitlar yaratib berish, tadbirkorlik faoliyatini shakllantirishga
qaratilgan mustahkam huquqiy bazani yaratish jiddiy e'tibor berilmoqda.
Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatimizda
13
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ―2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni
amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va
xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish – ustuvor vazifamizdir‖ga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan ma‘ruzasi, ―Xalq so‘zi‖ 17-yanvar 2015-yil.
22
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish Kontseptsiyasidagi ustuvorliklarni hamda ―Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik yili‖ Davlat dasturini amalga oshirish sifat jihatidan yangi iqtisodiy
huquqiy sharoitlarni hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tizimi faoliyati
uchun qulay imkoniyatlarni vujudga keltirdi. Shuni ishonch bilan ta'kidlash
lozimki, mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish, bu soha faoliyatini
rag'batlantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tizimi faoliyati
subyektlarning huquq va manfaatlarini ishonchli himoya qilishning mustahkam
huquqiy
asoslari
yaratilgan.
Jumladan,
O'zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasining 36-moddasida ―Har bir shaxs mulkdor bo'lishga haqli ... meros
huquqi qonun bilan kafolatlanadi‖ deb yozib qo'yilgan. Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik tizimi faoliyati xususiy mulk bilan bog'liq bo'lib, mulkka egalik qilish
(mulkdor huquqining mulk egasi qo'lida saqlanib turishi), undan foydalanish (mulk
bo'lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo'llab, xo'jalik jarayoniga kiritib, undan
natija olish), uni tasarruf etish (mulk bo'lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish)
qonun bilan kafolatlangan. Respublikamiz Konstitutsiyasida O'zbekiston
iqtisodiyotining negizini xilma-xil mulk shakllari tashkil etishi belgilab qo'yilgan.
Tadbirkorlik ham iqtisodiy faoliyat turi sifatida tahlil qilinib, 53-moddada
quyidagicha bayon etilgan: ―Davlat iste'molchining huquqi ustunligini hisobga
olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk
shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini
kafolatlaydi‖ deb belgilangan
14
.
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining normalarida ham kichik
biznes va tadbirkorlik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan munosabatlarni tartibga solish
va kafolatlanishi mustahkamlangan. Jumladan, kodeksning 164-moddasida, mulk
huquqi shaxsning o'ziga qarashli mol-mulkiga o'z xohishi bilan va o'z
manfaatlarini ko'zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish,
shuningdek, o'zining mulk huquqini, kim tomonidan bo'lmasin har qanday buzishni
bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratligi qayd etilgan. Umuman olganda,
14
―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi‖ Toshkent, ―O‘zbekiston‖ nashriyoti, 2014 yil
23
Fuqarolik kodeksining normalari kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlarining mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi.
Har bir tadbirkorlik faoliyati tegishli huquqiy muhitda kechadi. Shuning
uchun kerakli huquqiy sharoit yaratish katta ahamiyatga ega. Bu birinchi navbatda
tadbirkorlik faoliyatini tartibga keltiruvchi farmonlar va tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratib beruvchi qonunlaming mavjudligi, ya‘ni
korxonalarni ro'yxatdan o'tish jarayonining qisqa va oddiy bo'lishi; tadbirkorlikni
davlat byurokratizmidan himoya qilish; soliq qonunchiligi ni takomillashtirish;
O'zbekiston va chet el ishbilarmonlarining hamkorlik faoliyatini rivojlantirishdan
iboratdir. Shu bilan birga bunga kichik tadbirkorlik ishlariga ko'maklashish
hududiy markazlarini tashkillashtirish, statistika shakli va hisob-kitobini
soddalashtirish kiradi. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy kafolati masalasi bilan
bog'liq masalalarni hal etish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining
faoliyati quyidagi qonunlar bilan ham kafolatlangan: ―Mulkchilik to'g'risida‖,
―Tadbirkorlik faoliyati erkinligi kafolatlari to'g'risida‖, ―Xo'jalik yurituvchi
subyektlarini davlat tomonidan nazorat qilish to'g'risida‖, ―Oilaviy tadbirkorlik
to'g'risida‖, ―Korxonalar to'g'risida‖, ―Davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish to'g'risida‖, ―Banklar va bank faoliyati to'g'risida‖, ―Chet el
investitsiyalari to'g'risida‖, ―Tashqi iqtisodiy faoliyati to'g'risida‖ va shu kabi
boshqa qonunlarda. Prezidentimizning ―Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy
himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida‖,
―Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini
takomillashtirish chora-tabirlari to'g'risida‖, ―Tadbirkorlik subyektlarining xo'jalik
sohasidagi huquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarlikni erkinlashtirish
to'g'risida‖gi Farmonlari hamda bu borada qabul qilingan ―Tadbirkorlik faoliyatini
tashkil etish uchun ro'yxatdan o'tkazish tartiblari tizimini tubdan takomillashtirish
to'g'risida‖gi, ―Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro'yxatiga olish va hisobga
qo'yishning xabardor qilish tartibini joriy etish to'g'risida‖gi va shu kabi boshqa
qarorlarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tizimi faoliyati subyektlariga
24
imtiyozlar berilgan.
O‘zbekiston Respublikasi ―Tadbirkorlik to‘g‘risida‖gi qonunning 8-
moddasiga binoan tadbirkorlik faoliyati subyektlari quyidagilarga haqli:
-
qonun hujjatlariga muvofiq o‗ziga tegishli mol-mulkka egalik qilish, undan
foydalanish va uni tasarruf etish;
-
mustaqil ravishda ishlab chiqarish dasturini shakllantirish, mahsulot yetkazib
beruvchilarni va o‗z mahsulotlarini (ishlari, xizmatlarining) iste‘molchilarini
tanlash;
-
tadbirkorlikdan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olish va uni o‗z
ixtiyoriga ko‗ra tasarruf etish, tovarlar (ishlar, xizmatlar) bozorida ustun mavqeni
egallab turgan tadbirkorlik faoliyati subyektlari bundan mustasno;
-
o‗z mahsulotni (ishlari, xizmatlarini), ishlab chiqarish chiqindilarini bozor
konyukturasidan kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilanadigan narxlar va tariflar
bo‗yicha yoki shartnoma asosida realizatsiya qilish, qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan hollar bundan mustasno;
-
binolar, inshoatlar, uskunalar va boshqa mol-mulkni olish va (yoki) ijaraga
olishga, shu jumladan lizing yo‗li bilan
15
.
Tadbirkorlik faoliyati subyektlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
huquqlarga ham ega bo‗lishi mumkin. Aynan shu qonunning 9-moddasiga binoan
tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari:
-
o‗zlari tuzgan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarishlari;
-
yollash asosida jalb etilgan xodimlar bilan o‗z vaqtida hisob-kitob qilishlari;
-
xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish
talablariga rioya etishlari;
-
realizatsiya qilinadigan tovarlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq
sertifikatlarga ega bo‗lishlari;
-
pochta manzili va boshqa rekvizitlari o‗zgarganligi to‗g‗risida tegishli
davlat organlarini o‗z vaqtida xabardor qilishlari;
-
buxgalteriya, tezkor va statistika hisobini qonun hujjatlari talablariga
15
―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni, 25-may 2000-yil
25
muvofiq yuritishlari;
-
o‘z faoliyatlari to‗g‗risidagi hisobotlarni tegishli organlarga belgilangan
tartibda va muddatlarda
taqdim etishlari shart.
Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq
boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 15-may 2015-yildagi PF-4725-sonli
―Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni
ta‘minlash, ularni jadal rivojlantirish yo`lidagi to`siqlarni bartaraf etish chora-
tadbirlari to`g`risida‖gi Farmoniga muvofiq
Dostları ilə paylaş: |