Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi



Yüklə 389,5 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/27
tarix15.01.2022
ölçüsü389,5 Kb.
#82883
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27
turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Ayirish olmoshi  

Har bir , har kec, har kim  



Gumon olmoshi 

Kimdir; qajdaj-d, nedir, kimse, biri, birisi, kim je, kimse, kimisi. 



Bo‘lishsiz olmosh  

Hur bip, hech kim tat – husщkim, huщniщik,  

Qoz shikim, ish nerse.  

 

Mavzu: TURKIY TILLAR MORFOLOGIYASI 



(2 soat) 

 

R e j a : 

 

1. Turkiy tillarning morfologik tuzilishi. 

2. Turkiy tillarda so`z tarkibi. 

3. Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 

4. Turkiy tillarda grammatik son kategoriyasi. 

5. Turkiy tillarda egalik kategoriyasi. 

 

Turkiy tillarda grammatik shakllar evolyutsion yo`l bilan rivojlanishda davom 



etgan.  To`rkiy  tillarda  tarixan  grammatik  kategoriyalarning  rivojlanishi  leksik 

shakllarga nisbatan juda sekin yuz beradi. 

Turkiy  tillar  ham  genetik,  ham  tipologik  jixatdan  bir-biriga  yaqindir.  Turkiy 

tillar tillarning morfologik tasnifiga ko`ra, agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. 

Agglyutinativ  tillarda  qar  bir  grammatik  ma'no,  odatda,  aloxida  affiks  bilan 

ifodalanadi. Agglyutinativ tillarga turkiy tillar, ugor-fin tillari, iberiy-kavkaz tillari, 

dravid  tillari  kiradi.  Turkiy  agglyutinativ  tillarning  o`ziga  xos  morfologik 

xususiyatlari mavjud bo`lib, ular kuyidagilardan iboratdir: 

1.  So`z doimo o`zakdan boshlanib, u o`zgarmasdir. O`zakka qo`shilgan affiks 

uni fonetik jihatdan o`zgartirmaydi. 

2.   So`z   shakllarini  xosil  qilish  affikslar  vositasida  amalga oshiriladi. 

3.    Bir  so`zning  turli  shakllari  fakat  bir  o`zakdan  hosil  qilinadi,  bunda 

suppletiv shakllar mutlaqo ishtirok etmaydi. 

4.    So`zda  o`zak  va  affiks  organik  birikib  ketmaydi,  ular  orasidagi  chegara 

aniq  va  ravshan  bo`ladi:  ishladi  so`zida  ish-o`zak,  -la  -fe'l  yasovchi  affiks,  -di  -

zamon yasovchi affiks. 

5.    Har  bir  grammatik  ma'noni  ifodalash  uchun  aloxida  affiks  so`z  o`zagiga 

ko`shiladi: so`zlashganlar, qishloqdagilar kabi. 

Turkiy tillarda so`z tarkibi 

Turkiy tillarda so`z tarkibi o`zak va affiksdan iboratdir. Turkiy tillarda fonetik 

jixatdan o`zakning quyidagi ko`rinishlari mavjud: 

1.  Faqat bir unlidan iborat bo`lgan o`zak: u, o kabi. 

2.  Bir unli va bir undoshdan iborat bo`lgan o`zak: ol, ot, bu shu, na, ma. 

3.  Bir unli va ikki undoshdan iborat bo`lgan o`zak: bosh, qo`l, don, ont, ost, 




ust; ona, ota, o`qi. 

4.  Bir unli va uch undoshdan iborat bo`lgan o`zak: to`rt, tort 

5.  Ikki unli va ikki undoshdan iborat bo`lgan o`zak: bola; dala. 

6.  Ikki unli va uch undoshdan tarkib topgan o`zak: tomon, somon. 

O`zak  ko`rinishlaridan  uchinchisi  (SGS)  ko`p  tarqalgandir.  Qolganlari  juda 

kam darajada uchraydi. 

Turkiy  tillardagi  o`zakning  strukturasi  va  taraqqiyoti  haqida  turli  xil  fikrlar 

mavjud.  V.L.Kotvich  yuqorida  ko`rsatilgan  o`zak  tiplari  turkiy  tillarda  azaldan 

mavjud  desa  (34:30).  N.A.Baskakov  o`zak  ko`rinishining  uchinchi  tipi  (SGS) 

turkiy  tillar  uchun  xarakterli  va  qolgan  barcha  ko`rinishdagi  o`zaklar  shu  tipning 

taraqqiyoti  natijasida  paydo  bo`lgan  deydi.  (8:141).  Turkolog  A.Zayonchkovskiy 

qamma tip o`zaklar 

ikkinchi  tip  (SG)  o`zaklarning  taraqqiyoti  natijasida  yuzaga  kelganligini 

o`kdiradi (25:28-35, 47:39-44). 

Demak,  turkiy  o`zak  qaqida  uch  xil  fikr  mavjud  bo`lib,  ulardan  uchinchisini 

haqiqatga  yaqin  deb  hisoblaymiz.  Chunki  hozir  uch  tovushga  ega  bo`lpsh 

anchagina  o`zaklar  kadimgi  turkiy  obidalar  va  "Devonu  lug`otit  turk"da    hamda 

o`g`uz gurux, tillarida ikki tovush (SG) xolida uchraydi. 

Masalan: sa (sana), ba (bog`la), yu (yuv); ol (bol). 

Turkiy  tillar  taraqqiyotining  xamma  bosqichlarida  yangi  so`z  o`zakka  affiks 

ko`shish bilan hosil qilingan. 

Turkiy  tillarda  affikslarning  turlaridan  biri  o`zakdan  keyin  ko`shiluvchi 

postfikslar mavjud. Affiksning prefiks, infiks kabi turlari turkiy tillarda yo`q. Faqat 

boshqa tillardan o`zlashgan so`zlardagina prefikslar mavjud. 

Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. Hozirgi turkiy tillarda kelishiklar mikdor 

jiqatidan  uncha  farq  qilmaydi.  O`zbek,  qorakalpoq,  turkman,  ozarbayjon,  tatar, 

gagauz tillarida oltita, kozoq tilida  yettita, xakas  va chuvash tilida sakkizta, yokut 

tilida to`qqizta kelishik mavjud. 

Bu  tillardagi  ortiqcha  kelishik  shakllarining  aksariyati  mazkur  tillar 

taraqqiyotining keyingi davrida vujudga kelgandir. 

Turkiy  tillarda  hozir  ishlatiladigan  va  ishlatilmaydpgan  kuyidagi  kelishiklar 

hamda ularning shakllari bordir: Bosh kelidshk, uning ko`rsatkichi yo`q. 

Karatkich kelishigi. Turkiy bobo til davrida bu kelishikning  funktsiyasi  izofa 

konstruktsiyasi  orqali  amalga  oshirilgan.  Karatqich  kelishigi  va  uning  shakli 

keyingi  davrning  maxsulidir.  Qaratqich  ko`rsatkichi  -nii,  -in  genetik  jix,atdan 

bog`lik,  bo`lgan  -ninki,  -inki,  -ki  affikslarining  shakllanishiga  ta'sir  qilgai.  Menin 

shakln  msnink  tarzida  talaffuz  etilishi  bir  I  unlisining  orttirilishiga  sabab  bo`lgan, 

natijada  meninki  shakli  yuzaga  kelgan,  ya'ni  butun  bir  affiks  -ki  affiksi  urchib 

chiqkdn.  Bu  affiksning  eski  shakli  -qaratqichning  -npn  shaklidan  -ninki,  -in 

shaklida bo`lganki, biz buni hozirgi turkman tilida va o`g`uz lahjasining Hazorasp-

Yangiarik  shevasida  kuzatamiz:  turkman  tilida:  meninki,  seninki,  apaminki, 

kakaminki; Xazorasp shevasida: apaminki, apamki, kabi. 

Bo` shaklning aslida qaratqich affiksiga bevosita aloqasi bo`lganligini tarixiy 

yodnomalardan  to`plangan  faktlar  ham  taslik^shnli  (15:47;  42:50).  Masalan, 

"Bobirnoma"da  ul  qal'a  bobomnin  durur  kabi  shakllar  bobomnikidir  shakli  bilan 



bir xil fukntsiyada kelgan. 

Meninki  shaklidan  ajralib  chiqqan  (qaratqichdan  urchigan)  -ki  affiksi 

analogiya  qonuniga  muvofiq  o`z  ma'nosini  asosan  saqlagann  holda,  ot 

kategoriyasidagi  boshkd  so`zlarga  qam  ko`shilib,  biror  predmetga  qarashlilik, 

munosabat  ma'nolarini  x,am  ifoda  zta  boshlagan.  Bu  affiks  til        taraqqiyotining    

so`nggi    davrlarida,    o`rin    kelishigi    affiksi 

li  shakli  bilan  ifodalangan.  Bu  kelishik  shakllari  turkiy  tillar  tarakqiyotining 

keyingi  davrida  ko`makchilardan  va  boshqa  til  elementlaridan  vujudga  kelgan 

(5:48). 

Masalan,  qozoq  tilidagi  nominativ  kelishik  shakli  -men,  -pen  bilan 

ko`makchisining tarak,k,iyotidan kelib chpk.qai: bnlan > menei meI kabi. 

Turkiy  tillarda  chiqish-o`rin  kelishigi  -gaG`-g),  -daG`-de  shakllarigl  ega 

bo`lR1b,  u  qadimgi  turkiy  tilda  ham  x,ozirgi  ma'nosila  ko`llanilgan:  tabg`ach 

qag`anta  (xitoy qoqonidan), kozda  yash (ko`zda  yosh).  Bu shakllar qozirgi  yokut, 

tofalar  tilida  partitiv  ma'noni  ifodalash  uchun  xizmat  qiladi:  yokutcha  u:ta  bas 

(suvdan ol), malta yurt (o`tindan kes); tofalarcha sug`da val (suv keltir), neshta van 

(o`tin ber). 

Xulosa qilib aytganda, turkiy  tillar taraqqiyoti  natijasida, asosan  olti kelishik 

shakllari tobora stabillashib bormokda. 

Turkiy  tillarda  grammatj  son  kategoriyasi.  Grammatik  son  kategoriyasi 

odatda  birlik  va  ko`nlik  shakllarining  oppozitsiyasidan  tashkil  topadi.  Turkiy 

tillarda ko`plik -lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi. Lekin bu shakl 

chuvash  tilida  yo`q.  Turkiy  tillarda  -lar  affiksi  olmagan  otlar  umumlashgan 

predmet  nomini  bildiradi.  Masalan,  kitob,  daraxt  so`zlari  yakka  kitob,  daraxtni 

qam,  kitob,  daraxtlar  yig`indisini  ham  ifoda  eta  oladi.  Shunga  asoslanib  ba'zi 

tadqiqotchilar  -lar  affiksi  ko`shilmagan  shaklni  noaniqson  shakln  deb 

xdsoblaydilar  (36:80).  Ko`plik  shakli  -lar  faqat  ot  turkumidagi  so`zlarga  emas, 

balki  barcha  mustaqil  so`z  turkumlariga  ham  ko`shilib  keladi.  Ko`plikning  takror 

vositasida ifoda etilishi ham turkiy tillarda keng tarqalg`an: o`zbskcha: dasta-dasta 

gul, no`g`oycha shay-pay (choy-poy). 

Shuni  aytish  kerakki,  qadimgi  turkiy  yodnomalar  tilida  -lar  affiksi  nihryatda 

kam ishlatilgan. Jamlik ko`plikni nfodalovchi -z, -kG`, -kG`, -l, -m, -n, -r, -s, -ch, -

sh ko`rsatkichlari ko`llanilgan. 

-z  ko`rsatkichi  kishilik  olmoshlari  tarkibida  ko`plikni  ifodalayln,  chunki 

qadimgi  turkiy  biG`G`mi,  si  o`zagiga  qo`shilgaidir:  biz,  siz.  Bu  olmoshlar 

ksyinchalik  hurmat  ma'nosini  ifodalab,  ikkimchi  shaxs  birlikda  ko`llanila 

boshlagach,  ko`plik  uchun  -lar  shaklini  ko`shganlar.  •  Ba'zi  tilshunoslar  -G`iG`z 

ko`rsatkichiii  ikkilik  son  shakli  leb  hisoblaydilar.  Masalan,  turk  tilida  ikiz  (egiz), 

gez  (ko`z),  geguz  (ko`kraq),  tiz  (tizza),  omuz  (elka),  tatar  tilida  myogez  (shox) 

kabi. 


-kG`-k  ko`rsatkichi  qadimgi  turkiy  bobotil  davrida  ko`plik  ma'nosida 

maqsuldor  ko`llanilgan.  Hozirgi  turkiy  tillarda  -kG`-kG`  ko`rsagkichlp  ba'zi 

so`zlargina saqpanib qolgan: yokut tilida talax, kumax, ko`miqtilida talak, ko`mak, 

shor tilida kumaq, boshqa turkiy tillarda tok, kum. Dastlab talak so`zi tollar, kumak 

so`zi kumlar ma'nosida ishlatilgan. 



-L ko`rsatkichi jamlov ko`plik ma'nosini ifodalovchi jamlovchi affiks -la, -len 

tarkibida  saqpangan.  K^iyoslang:  o`zbek  tilida  ikevle.  ikevlen;  oltoy  tilida  yekile, 

uchule, uyg`ur tilida ikkilen, hakas tilida altalan (oltovlon). 

-M ko`rsatkichi jamlov, jamlov-ayiruv ma'nosini ifodalashga xizmat qilgan va 

xozirgi turkiy tillarda bu shakl tartib sonlarni ifodalovchi -shchi, -imchi, -lamchi, -

lemchi  affikslari  tarkibida  sakG`tngan.  Masalan,  ozarbajon  tilida  birimji,  ikimji, 

uchumji,  beshlemchi  kabi.  Bu  so`zlar  dastlab  ikkilik  va  jamlik  ma'nosini 

ifodalagandir (35:50). 

-N  ko`rsatkichi  jamlik  ma'nosini  ifodalovchi  olmoshlar  tarkibida  keladi: 

kadimgi turkiy tilda barsh (qamma), ko`miq tilida barsh (qamma). Kddimgi turkiy 

tillarda  ko`plik  formasi  -aG`n  ko`llanilgan:  oglan  (o`g`illar),  yeren  (erlar),  kfqsh 

(qizlar) kabi. 

Bundan  tashqari,  jamlik  ko`plikni  ifodalovchi  -len,  -gun  affikslari  tarkibida 

kelgan. O`zbek tilida ikegun, uchegun kabi (64:153). 

-R  ko`rsatkichi  jamlov  ko`plikni  ifodalab,  turkiy  tillarning  barchasida 

ishlatiluvchi  -lar  va  chuvash  tilidagi  ko`plik  shakli  -sar  tarkibida  keladi.  Masalan, 

tuva tilida adshar - otlaring, hakas tilida kimener - kelmanglar, oltoy tilida adagar - 

otanglar,  dolngar  -yo`linglar,  qirg`iz  tilida  alasshar  -  olinglar,  chuvash  tilida 

xar'nzar -xur'nsar - qayinlar. 

-S  ko`rsatkichi  turkiy  tillarda  juda  kam  ko`llaniladi,  uni  chuvash  tilida 

ko`plikni  ifodalovchi  -serG`  -zarG`  -sem  tarkibida  ko`ramiz:  yo`ldashsem  - 

o`rtoqdar, purz'm'r - hammamiz. 

-Ch ko`rsatkichi va -Sh ko`rsatkichi ham jamlov ko`plikni ifoda etadi. Xullas, 

turkiy  tillarda  ko`plikni  ifodalovchi  -lar,  -ler,  -sar,  -sem  affikslarining  xarakteri 

x,aqida  fikr  bildirilgan  bo`lsa  ;am,  jamlov-ko`plikni  ifodalovchi  ko`rsatkichlar 

haqida starli daraj; da mulohaza yuritilmagan. 

Turkiy  tillarda  egalik  kategoriyasi.  Egalik  kategoriyasi  qdrashlilik  ma'nosini 

ifoda  egadi.  Egalik  kategoriyasining  shakllari  uch  shaxsga  va  birlik  hamda  o`plik 

songa tegishlidir. 

Birlik sonda 

1-shaxs:       -m, -mm, -im 

2-shaxs:       -n, -sh, -in, -g`, -gg`, -ig 

3-shaxs:       -g, -i, -sm, -si 

Ko`plik sonda 

1-shaxs:       -bp, -biz, -gbp, -mbiz 

2-shaxs:       -np, -niz, -shiz, -iniz, -g`gz, -ig`iz 

3-shaxs:       -m, -i, -sm, -si 

Egalik kategoriyasinikg shakllari qaratqich kelishigi shakli bilan chambarchas 

bog`liq,  Egalik  shakli  bilan  ko`llangan  so`z  old!  da  juda  ko`p  xrllarda  qaratqdch 

kelishigidagi  so`z  keladi.  Ular  belgili  yeki  belgisiz  xolatda  bo`lishi  mumkin. 

Masalan:  (mening)  uyim,  (sening)  uying,  (uning)  uyi;  kitobxonlar  uyi.  Shuning 

uchun  ba'zi  tadqiqotchilar  chgalik  kategoriyasini  qaratqich  kelishigi  bilan  bog`liq 

xrlda  o`rganadilar.  Ularning  fikricha,  dastlab  turkiy  tillarda  prefiks  va  karatqich 

kelishigining yo`qligi egalik shakllarini keltirib chiqargan (55:277). 

Egalik  shakllari  kishilik  olmoshlari  asosida  shakllangan.  Masalan:  men-m, 



sen-ng,  biz-miz,  siz-ngiz  kabi.  Shuning  uchun  ham  egalik  affikslari  bir  vaqtning 

o`zida  shaxs  va  son  ma'nolarini  ifodalaydi.  Masalan,  uyim  so`zidagi  -im  birinchi 

shaxs birlik sonni ifoda etadi. 


Yüklə 389,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə