Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: Turkiy tillarda olmosh  

Reja 

1.

 

Turkiy tillarda lolmosh so‘z turkumining ifodalanishi  

2. Olmosh so‘z turkumining ma’no turlari  

3. Olmoshlarning sintaktik xususiyatlari  

 

Har qanday nutq deyksissiz mavjud bo‘la olmaydi. Deyksissiz nutq tinglovchi 

yoki  suhbatdosh  uchun  ozgina  tushinarli  yoki  umuman  tushunarsiz  bo‘ladi. 

---

Shuning uchun ham olmosh qadimdan so‘z turkumlarining biri  sifatida farqlanadi. 

Turkiy bobotilda ham hozirgi turkiy tillardagi olmosh turlari mavjud bo‘lganligini 

uchratishimiz mumkin.  

1.  Ko‘rsatish  olmoshlari  –  bu  olmosh  turkiy  tillarda,  jahondagi  ko‘pgina 

tillarda  so‘zlovchining  voqelikdagi  predmetlarga  bo‘lgan  munosabatini  ko‘rsatish 

uchun  xizmat  qiladi.  Nutq  jarayonida  predmetlarning  joylashish  o‘rnini 

ko‘rsatishda 3 asosiy guruhga bo‘liinadi:  

1) yakin;  2) so‘zlovchidan qandaydir uzoqroq;  3) juda uzoq. 

Bu holatni ifodalash uchun turkiy bobotilda alohida olmoshlar qo‘llanilgan. 

1.  turkiy  bobotil  yakin  predmetlarni  ko‘rsatish  uchun  bu  olmosh  qo‘llangan. 

Qadimiy shakli pu bo‘lgan. Masalan: shor, (po) tuva (bo), qozoq (bl), chuvash –ku 

(etot)  

2. Shu olmoshi kiradi.  

Ko‘pchilik  turkologlar  aniq  narsani  ko‘rsatuvchi  shu  olmosh  osh  so‘zini 

nutqiy  vaziyat  yoki  jest  deb  belgilaydi.  Sherbak  shu  olmoshini  umuman  inkor 

etadi. Eski o‘zb.tili oshul, qirg‘ ushu (l); oshol; qozoq-os; osh qirg‘ –’sh’ 

3.  Ol  bu  olmosh  ikki  tarkibli  bo‘lib,  1chi  =  0  maxsus  olmosh  asosi  hamda 

deyktik kuchaytiruvchi 

– L   

Qo‘yidagi  turlarga  bo‘linadi:  a)  ol  (qad  tukriy,  qozoq,  no‘g‘oy,  qoraqalpoq, 

tuva  xakas,  yoqut,  shor.)  b)  ul  (tatar,  boshqird),  v)  u  (uyg‘ur)  o  (azarb,  turk);  d) 

chuvash vl  

Ko‘rsatish olmoshlari quyidagicha turlanadi. 

            

Bu 

1.

 

bosh kel – bu, 

2.  qaratq  -  bunun  

3.  tushum   - bunu 

4.  jo‘n    -    buna   

5.  o‘rin k  -  bunda 

6.  chiqish – bundan   

Turkiy tillarda so‘z boshidagi  b →  m almashishi  uchraydi. Ms: qarat  mun’q, 

mun’, mushak,