Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi


Mavzu:  TURKIY TILLARDA YORDAMChI SO`ZLAR



Yüklə 389,5 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/27
tarix15.01.2022
ölçüsü389,5 Kb.
#82883
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27
turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: 

TURKIY TILLARDA YORDAMChI SO`ZLAR 

(2 soat) 

 

R e j a : 

1. Turkiy tillarda ko`makchilar 

2. Turkiy tillarda bog`lovchilar 

3. Turkiy tillarda yuklamalar 

 

Leksik  ma'no ifodalamay,  mustaqil so`zlar orasidagi  grammatik  munosabatni 

ifodalaydigan,  ba'zan  so`zga  qo`shimcha  ma'no  qo`shadigan  so`zlar  yordamchi 

so`zlar sanaladi. 

Turkiy  tillarda  o`rin  kelishigi  ma'nosini  ifodalovchi  ko`shimchalar  yetarli 



emas.  Shuning  uchun  yordamchi  so`zlardan  xam  foydalanadilar.  Yordamchi 

so`zlar vositasida turli xil makon, zamon, maydon munosabatlarini ifodalaganlar. 

Barcha turkiy tillarda yordamchi so`zlar galda, odatda, gap bo`lagi vazifasini 

byajarmaydi. 

Turkiy tillarda yordamchi so`zlar kuyidagi turlarga bo`linadi: 

1.   Ko`makchilar 

2.   Bog`lovchilar 

3.   Yuklamalar 

Ba'zi  ishlarda  yordamchi  so`zlar  qatoriga  modal  so`zlar,  undov  na  taqlidlar 

(2:184), boshqasida ravishlar ham (56:250) kiritiladi. 

Ot  yoki  otlashgan  so`zning  boshqa  bir  so`zga  (ko`proq  fe'lga)  tobelanishini 

ko`rsatuvchi  yordamchi so`z ko`makchi  hisoblanadi.  Ko`makchilar qaysi  mustaqil 

so`zdan  o`sib  chiqkanligiga  qarab,  sof  ko`makchilar  va  ko`makchi  vazifasida 

ko`llanuvchi so`zlarga bo`liiadi. 

Turkiy tillarda qadimgi ko`makchilar ham mavjud. Ular eng qadimgi turkiy til 

davrida ham bor edi: 

Arko`lo`g`  sifati  asosida  ko`pchilik  turkiy  tillarda  ko`makchi  shakllangan: 

arql  (tatar),  arql  (qozoq).  arqilu  (qirgiz),  arqal  (qoraqalpok),  arqali  (turkman), 

orqali (o`zbek), ural < arlo` (chuvash). 

Kashqa  ko`makchisi  bash  va  jo`nalish  kelishngi  ko`shimchasini  ko`shish 

orqali  shakllangan  bo`lib,  ko`pchilik  turkiy  tillarda  ko`llaniladi:  boshqa  (o`zbek), 

bashqa  (tatar,  boshqird),  basqa  (qozoq),  bashga  (oearbayjon),  bashxa  (qorachoy-

bolqor). 

Berli  ko`makchisi  o`zbek  tilida  beri  xuddi  shu  shaklda  ko`llanish  turk, 

no`g`oy, uyg`ur, gagauz, kirg`iz tillarida mavjud. 

Birlen ko`makchisi turkiy tillarda kuyidagicha: belep (tatar), bilen (turkman), 

bilsn (uyg`ur), bilan (o`zbek), -ila, -la, -lch (ozarbayjon, turkman), psrle (chuvash), 

menen (qirg`iz, qorakdlpoq), -man, -men (no`goy). 

Dog`ru  ko`makchining  turkiy  tillarda  kuyidagi  variantlari  mavjud:  to`g`ri 

(o`zbek),  dog`ru  (ozarbayjon,  turkman),  do:ru  (gagauz),  turnda  (tatar),  turannda 

(boshqird). 

Karo`sho` ko`makchisi turkiy tillarda kuyidagicha farklanadi: qarish (o`zbek), 

qarshn, qarsh (qorachoy-bolqor, uyg`ur, turk, tatar, boshqirt), qars (qozoq, no`g`oy, 

qorakalpoq), garsho` (ozarbayjon, turkman), xirk (chuvash). 

Kebik ko`makchisining kuyidagi variantlari bor: kabi (o`zbek). kibi (gagauz), 

kibik  (qorachoy-bolqor),  kzvek  (boshqirt),  kebek  (totor),  kimi  (ozarbayjon, 

turkman). 

Kezin  ko`makchisi  barcha  turkiy  tillarda  keyin  shaklida  ishlatiladi.  Tarixan 

kez  (oxiri,  biror  narsaning  orqa  qismi  va  jo`nalish  kelishigining  -n  shakli  asosida 

paydo bo`lgan. 

Kere ko`makchisi turk, turkman gagauz (gore) tillaridan boshka barcha turkiy 

tillarda ko`ra shaklida ko`llaniladi. 

Sayo`n  ko`makchisi  say  fe'liga  ravishdoshning  -sh  affiksini  ko`shish  orkali 

yasalgan bo`lib, u sayin shaklidp barcha turkiy tillarda ishlatiladi. 

Taba,  taban  ko`makchisi  totor  (toba),  no`g`oy  (t;  bag`an)  tillaridan  boshqa 



tillarda tomon shaklining turli fonetik variantlarida ko`llaniladi. 

Teg`ri  ko`makchisi  hozirgi  turkiy  tillarda  deri  (chuvash),  tegi  (uyg`ur),  deri 

(qorachoy-bolqor), (ozarbayjon, turk). Ko`makchi teg (tegmok) fe'lidan yasa 

Uchun  ko`makchisi  qozoq  (yoshen),  boshqirt  (yoshon)  tillaridan  boshqa 

turkiy  tillarda  uchun  tarzida  ishlatiladi.  so`ziga  kelishik  shaklini  ko`shish  orqali 

yasalgan. 

Barcha turkiy tillarda ald, ara, arqa, art, ast. orsh,  son,  ust  so`zlarining turli  

kelishiklar    bsh.  ko`makchi  vazifasini  bajaradi.  Sof  ko`makchilarga  nisbatan 

so`zlar kelishik vazifasini bajaradi. Shuning uchun xam kelishik o`rnida ishlatiladi. 

Qadimgi  yozma  obidalarda  ko`llanilgan  teng  (-day,  kabi),  tegi  (-gacha,  to), 

uchun,  utru  (shuning  uchun),  birla  (bilan),  tapa  (tomon),  ora,  osha  kabi 

ko`makchilarning  juda  ko`pligi  ayrim  fonetik  o`zgarishlarga  uchragan  xolda 

hozirgi  turkiy  tillarda  ham  aktiv  ishlatiladi  (4:233-235).  Xozirgi  turkiy  tillarda 

tarixiy  tarakqiyot  jarayonida  mustaqil  ma'noli  so`zlardan  yangi  ko`makchilar  kam 

paydo  bo`lgan.  Masalan.  tatar  tilida  kebek(no`g`oy),  teri  dieri  (yoqut),  dek 

yasalgan,  totar  (yoshen)  .  Ko`makchi  uchku,  ich,  yon,  orta,  i  kelishi  orqali  ushbu 

yordamchi  (kabi),  tosle  (kabi.  lay),  bo`tan  (boshka),  borsh  (burui),  kumiqtilida 

go`ro (ko`ra), son (so`ng). 

Yuklamalar.  So`zlar  yoki  gap  mazmuni  qo`shimcha  ma'no  ko`shadigan 

yordamchi  so`z  yuklama  sanaladi.  Turli  turkiy  tillarda  yuklamalar  juda  ko`p. 

Umumturkiy xarakterga ega bo`lgan yuklamalar kuyidagilardan iborat: 

So`roq  yuklamasi  ba,  be,  bo`,  bi  ko`pchilik  turkin  tillarda  ma,  ms,  my,  mo` 

shaklida ishlagkladi. 

Kuchaytiruv  yuklamasi  ta,  te  ko`pchilik  hozirgi  turkiy  tillarda  da  shaklida 

ko`llaniladi. 

Kuchaytiruv  yuklamasi  oq, ok ko`pchilik turkiy tillarda ki, ku  yuklamalariga 

mosdir. 

Kuchaytiruvchi  yuklamasi  la,  yae  oyatoy,  shor,  turkman,  xakas,  totor, 

tillaridagina ko`llaniladi. 

Kuchaytiruv yuklamasi na, ne xakas, turkman, totor tillarida max,suldor. 

Kuchaytiruv,  ba'zan  so`roq  yuklamasi  a,  e  ko`pchilik  turkiy  tillarda 

max,suldor ishlatiladi. 

Turkiy  tillarda  kuchaytiruv  ma'nosini  -m,  en,  »ng  yuklamasi  orqali 

ifodalaydilar.  Bu  narsa  totor,  boshqirt,  ozarbayjon,  turk,  qirg`iz,  oltom. 

qozoqtillarida maqsuldor. 

Buyruq mayli 2-shaxs ma'nosida cha, ch.) yuklamasi amrim turkii tillarda she 

(totor),  chp  (o`zbek,  qrrachoy-bolkrr),  se  (boshqirt),  shi  (no`goy,  qozoq)  shaklida 

ishlatiladi. 

Xullas,  yuklamalar  turkiy  tillarda  so`z  holida  va  qo`shimcha  shaklida 

ko`llaniladi. 

Bog`lovchilar.  Eng  kddimgi  turkiy  tmlda  bog`lovchnlar  bo`lmagai.  Ergash 

gapli  ko`shma  gaplarning  taraqqiyoti  bilan  turkiy  tillarda  bog`lovilar  ham 

shakllangan. 

Sof  turkiy  bog`lovchilarning  turli  usullar  bilan  paydo  bo`lishida  kuyidagi 

usullari mavjud. 



1.   Kuchaytiruv emfatik, ekspressiv yuklamalar bog`lovchiga aylangan,  ana 

shu jarayon asosida da, ki bog`lovchilari paydo bo`lgan. 

2.      Ba'zi    ravishdosh    shakllarining    bog`lovchm    safiga    o`tish    usuli  bilan 

hosil bo`lgan. Masalan, dep, dip, deb, ni ifodalaydi. 

3.      Shart  mayli    shakllari    bog`lovchi  safiga  o`tishi    orqali    hosil  bo`ladi. 

Masalan, esa, desa kabi. 

4.     So`roq   olmoshlarining    bog`lovchi    vazifasida    ishlatilishi natijasida 

hosil bo`lgan. Masalan, qaerda, qayda, kachon, qaysi kabilar. 




Yüklə 389,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə