Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 759-780, ankara-turkey
Yüklə 260,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Turkish Studies
- Külâh-ı Mevlevî
- Tatlı Söz
Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 771
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 Burada “çeĢm-i cihân-bîn” ile kastedilen bütün bir kâinatı yoktan var eden ve ondaki her durumu sınırsız bir biçimde bilme ve görmeye muktedir olan Cenab-ı Hak olsa gerek. Allah‟ın yer yüzündeki halifesi ve kâinatın göz bebeği olan insan ise kul olma bilinciyle Cenab-ı Hakk‟ın dergâhındaki bir toz zerresi ile bütün âlemleri gözleyen o ilahi göze sürme olabilme vasfını haiz bir varlık, yani eĢref-i mahlukattır. Kibrît-i ahmerin dönüĢtürücü rolü Hakk‟ın dergâhının tozu iledir. “Gubâr-ı dergeh” esasen kulluk bilincini temsil etmektedir ve cihanı gözleyen göze sürme olabilmek ancak bu bilinç sayesinde mümkün olacaktır. Tevbe: Neccârzâde Rıza, Rûy-ı zerd-âlûde-i eĢk-i nedâmet dem-be-dem Gâh hâk-i zer gehî kibrît-i ahmer eyledüm
(Özdemir 1999, 343) beytiyle piĢmanlıktan dolayı dökülen gözyaĢlarının bazen kibrît-i ahmer, bazen de altın toprak haline geldiğini söyler. Tövbe insanın günahlarını giderir. Bu yönüyle beyitte, piĢmanlık gözyaĢlarının kibrît-i ahmer gibi etkili bir Ģekilde günahları gidereceği düĢünülmüĢtür. Buna ilaveten, tasavvufta hâk, alçakgönüllülüğü ifade eder. Ġkinci mısrada geçen “hâk-i zer” ifadesi ile alçakgönüllülüğe ve olgunlaĢmaya iĢaret edilir. ġair, piĢmanlık duyarak bağıĢlanmayı dileme ve günahlardan arınma gibi dinî düĢünceleri, eski kimya dili ile anlatır. Beyitte ihsas edilen arınma ifadesi, daha sonra kimya bilimi için önemli bir kavram olacaktır (Crosland 2000, 9).
Mevlevî Ģairi Sâkıb Mustafa Dede, Mevlevî külahını vasfettiği kasidesinde kibrît-i ahmeri farklı bir imaja dönüĢtürür: Bî-nevâsın eylemez ser-geĢte-i tîh-i ümîd Mû-be-mû kibrît-i ahmerdür külâh-ı mevlevî
(Arı 2003, 122) ġaire göre Mevlevî sikkesi, çaresiz kalan kimseyi ümit çölünde baĢı dönmüĢ, ĢaĢkın bir halde bırakmaz. Çünkü sözü edilen sikkenin her bir teli/kılı çaresiz kimsenin imdadına yetiĢen kibrît-i ahmerdir. Beyitte Ģairin olağanüstü vasıflar yüklediği Mevlevî külahı sembolü ile Mevlevî yolunun üstünlüğü de anlatılmaktadır. 2. Cemiyet ve İnsan Sevgili: Klasik Türk Ģiir dilinin oluĢmasında önemli bir yeri olan Ahmed-i Dâ„î, bir gazelinde kibrît-i ahmer terimini kullanır: Ayağuñ basduğı toprak meger kibrît-i ahmerdür Verür hâsiyyet-i gûher dokınsa seng-i hârâya
(Ömer bin Mezîd 1995, 39) Beyitte sevgilinin ayağı ve ayağını bastığı toprak kibrît-i ahmere benzetilmiĢtir. Sevgilinin ayağı sert bir taĢa dokunsa ona cevher özelliği kazandırır. 772 Mehmet Korkut ÇEÇEN
Kibrît-i ahmerin gözyaĢı ile ilgili beyitlerde kullanıldığı olur. ġiirlerinde genellikle tasavvufi düĢünceyi dile getiren Kütahyalı Rahimî,
Zer-i hâlis gibi günden güne zerd olmada çihren Rahîmî kanlu yaĢun var ise kibrit-i ahmerdür
(Mermer 2004, 156) (Yüzün saf altın gibi günden güne sararmakta; Ey Rahimî, kanlı gözyaşın olsa olsa kibrît-i ahmerdir.) beytinde, üzüntüden dolayı kanlı yaĢlar döktüğünü ve bu kanlı yaĢlar sebebiyle yüzünün sarardığını anlatırken sararmıĢ yüzü saf altına benzetir. Kibrît-i ahmer gibi dönüĢtürücü özellik taĢıyan kanlı gözyaĢı, yüzü sanki saf altına çevirmiĢtir. Beyitte, olgunlaĢmak için riyazete giren, çile çeken ve nefsini terbiye yolunda mücadele veren sâlikin bütün gayretlerinin değerli olduğuna iĢaret edilir. Çünkü o, sonunda olgunluğa eriĢerek mükemmelleĢecektir. Beyitte geçen “kanlı yaĢ” tamlamasındaki kan ile “kibrît-i ahmer” tamlamasındaki ahmer (kırmızı) sözcükleri arasında kırmızılık yönünden münasebet kurulmuĢ. Ayrıca, kibrît-i ahmer vasıtası ile altın elde etme düĢüncesinden hareketle, kırmızı ve sarı rengi çağrıĢtıran unsurları bir arada buluyoruz.
Mâye-i ma‟cûn-ı güftâr-ı dehânuñdur Ģehâ Hokka-i pîrûze-i kibrît-i ahmerden garaz (Özdemir 1999, 458) (Kibrît-i ahmerin firuze hokkasından kastım ey şâh, senin ağzından dökülen tatlı sözlerin
Sevgilinin ağzından dökülen sözler âĢık için çok etkileyici ve önemlidir; âĢık olanı halden hale koyar. Söz, etkileyicilik yönüyle kibrît-i ahmere teĢbih edilmiĢtir.
XVI. yüzyılın Ģairler sultanı kabul edilen Bakî, bir beytinde kendi Ģiirinin saf altın kadar güzel ve kıymetli olduğunu ve bunu kibrît-i ahmer etkisine sahip kaleminin ortaya çıkardığını dile getirir: Zer-i hâlis gibi rengîn olup gitmekde eĢ„âruñ Elüñde hâme ey Bâkî meger kibrît-i ahmerdür
(Bakî 1994, 131) Onun Ģairlik kalemi, kibrît-i ahmer gibi dönüĢtürücü ve mükemmelleĢtirici özelliğe sahiptir. Bu yüzden Bakî‟nin kibrît-i ahmer özelliği taĢıyan kalemi, Ģiirini mükemmel, etkileyici ve ölümsüz hale getirir. Güzel bir fahriye örneği olan söz konusu beyitte Ģair, çağrıĢım unsuru olan sözcükleri ustalıkla seçmiĢtir. Esasen kimyacının amacı değersiz metalleri altına dönüĢtürmekten ziyade filozof/felsefe taĢını ve ölümsüzlük ilacını aramaktadır. Sözü altına çevirerek ebedî insan kimliğine kavuĢmayı isteyen Bakî, aynı zamanda mükemmel ve özgür bir Ģair olduğunu dile getirir. Nitekim, sıradan madenler cahil (sürekli karmaĢa yaĢayan) ruhlarla bir tutulur, oysa altın tamamıyla özgür bir ruha özdeĢ sayılır (Eliade 2002b, 100).
Yüklə 260,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|