Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 759-780, ankara-turkey
Yüklə 260,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Turkish Studies
- Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları
Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 765
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 insanlara, cinlere, hayvanlara ve rüzgâra hükmediyordu (Tarlan 1934, 80-81). Bu rivayete göre kibrît-i ahmerin mevcudiyeti Âdem peygambere kadar gider. Kibrît-i ahmer, tasavvufi düĢüncede çeĢitli anlamlarla yer edinmiĢtir: Sözü edilen terim, tasavvuf terminolojisinde sık sık velinin ulaĢtığı yüksek derecenin kemalini ifade etmede kullanılır (Addas 2004, 143). BaĢka bir görüĢe göre kibrît-i ahmer, marifetullaha vukufiyet ve onun gerektirdiği gibi yaĢamaktır; marifet, kibrît-i ahmer gibi ele zor geçen kıymetli bir nimettir. Allah dostları ve tasavvuf büyükleri de kibrît-i ahmer olarak görülür (Cebecioğlu 2005, 376). Terimin bir baĢka anlamı da ilahî hakikat, buna aĢina olmak ve hakikati yaĢamaktır (Uludağ 1991, 292). UlaĢabildiğimiz bilgilere göre kibrît-i ahmer teriminin tasavvufi boyuttaki en eski kullanımına, XII-XIII. yüzyıl Irak, Ġran ve Endülüs‟ün ilmî ve tasavvufi muhitlerinde rastlanılmaktadır. XII. yüzyılda Bağdat‟ta yaĢayan meĢhur sufi Abdülkadir-i Geylanî, Fütûhu’l-gayb‟da, güvenilir ve doğru sözlü olursan kibrît-i ahmer gibi az bulunan değerli bir insan haline gelirsin (Erginli 2006, 561) der. el-Fethu’r-Rabbanî‟de ise Ģunları söyler: Dünyayı isteyen çoktur, ahireti isteyen ise azdır. Sadece Allah‟ı ve O‟nun rızasını isteyenlerin sayısı kibrît-i ahmer gibi çok azdır (Erginli 2006, 720). XII. yüzyılda Endülüs‟te doğup büyüyen ve daha sonra hikmet peĢinde Batı‟da ve Doğu‟da birçok ülkeye seyahat edecek olan Ġbn Arabî tasavvuf tarihinin önemli ekollerinden biridir. Ġbn Arabî biyografisinden 4 , XII-XIII. yüzyıllarda Endülüs, Fas ve Tunus‟ta Ġslam tasavvufunun oldukça geliĢtiği anlaĢılıyor. Ġbn Arabî, ilim ve hikmet yolundaki seyahatlerine 1193‟te Fas‟ın liman kenti Sebte‟ye giderek baĢlar; burada üç büyük muhaddisin ders halkalarına katılır. Ġbn Arabî, bu muhaddislerden, aynı zamanda bir sufi olan Ġbnü‟s-Saiğ‟i (ö.1203), kibrît-i ahmer seviyesine ulaĢmıĢ bir âlim olarak tanıtır (Addas 2004, 128). Endülüslü meĢhur sufi kendi manevi miracını konu edindiği Kitâbu’l-İsrâ‟da (yazılıĢı 593/1197-98), “Söyle bana, ey dost, seni nereye götürmemi istiyorsun? ... Resulün Ģehrine gitmeliyim, nurlu makamı ve kibrît-i ahmeri bulmaya.” (Addas 2004, 13) ifadelerini kullanır. Buradaki kibrît-i ahmeri bulmak sözü, hakikati bulmak anlamındadır. ġeyh-i Ekber, Tedbîrât-ı İlahiyye‟sinde ise, asi olanı itaatkâr yapan, yani maddenin özünü değiĢtirme yeteneği bulunan “hacer-i mükkerrem”i, vücudu aziz olan kibrît-i ahmere benzetir (Konuk 2004, 392). Ġbn Arabî, kibrît-i ahmer teriminin kullanımına özel bir ihtimam göstermiĢ ve eserlerinde bu terimi kullanmıĢtır. Hatta bu ihtimam yüzünden olacak ki kendisi kibrît-i ahmer lakabıyla anılır olmuĢtur (Konuk 2004, 392; Ziya PaĢa 2012, 439). Nitekim ġa‟ranî, Ġbn Arabî‟nin tasavvufi düĢüncelerini anlattığı kitabına el-Kibrîtü’l-ahmer fî Beyâni
5 . Böylece meĢhurlaĢan kibrît-i ahmer sözü, baĢka eserlere de isim olmuĢtur 6 . XII. yüzyıl sonu ile XIII. yüzyıl baĢında yaĢamıĢ olan Ġranlı meĢhur Ģair ve mutasavvıf Feridüddin-i Attâr ise, tasavvufi görüĢlerini beyan ettiği mesnevisi Musîbetnâme‟de, velilerin
4 Claude Addas‟ın kaleme aldığı Ġbn Arabî biyografisi, temel kaynaklara dayanarak hazırlanmıĢ oldukça baĢarılı bir çalıĢmadır (bk. Kaynaklar). Addas, daha önce yazılan biyografiler ile Ġbn Arabî hakkında bilgi veren baĢka kaynakları da tenkide tabi tutarak, yanlıĢ bilinen bazı konuları düzeltmeye çalıĢmıĢtır. 5 Eserde daha çok Fütûhât-ı Mekkiyye‟den bazı parçalar alınmıĢ ve özetlenerek açıklanmıĢtır. Yazma eser ihtiva eden kütüphanelerde söz konusu eserin nüshalarına rastlıyoruz; özellikle Süleymaniye Kütüphanesi‟nde eserin birçok nüshası vardır. Bu durum, Ġbn Arabî‟nin fikirlerini ihtiva eden eserlere olan ilgiliyi gösteriyor. Eser Türkçeye de tercüme edilmiĢtir: Abdülvehhab ġârânî (2006). Kibrît-i Ahmer, Fütûhât-ı Mekkiyeden Seçmeler, (Tercüme: Sâbit Ünal ve Hasan Fehmi Kumanlıoğlu), Ġzmir: Ġlahiyat Fakültesi Yay. 6 Kibrît-i Ahmer isimli eserlerden bazıları: Kibrît-i Ahmer, Süleymaniye Ktp. / Muğla Hoca Mustafa Efendi 66; Şerhu Risâleti’s-salâvât - el-Kibrîtü’l-ahmer, Nuruosmaniye Ktp. 2888; Addas, Claude (2004). İbn Arabi - Kibrît-i Ahmer’in Peşinde, (Çev.: Atila Ataman), Ġstanbul: Gelenek Yayıncılık. 766 Mehmet Korkut ÇEÇEN
kibrît-i ahmer olduğunu dile getirir: “Pir kibrît-i ahmerdir, göğsü yeĢil umman” (Schimmel 2004, 252). Attâr, Ģehit edilmeden bir yıl önce (617/1220-21) kaleme aldığı Tezkiretü’l-evliyâ‟sının ön sözünde eserini kaleme alma sebeplerini anlatırken, gerçek velilerin ve onların sözlerinin perde arkasında kaldığını, bundan dolayı velilik iddiasında bulunan kiĢilerin ortaya çıktığını beyanla bu durumdan Ģikâyet eder. Bu sebeple gönül ehlinin ve onların sözlerinin, kibrît-i ahmer gibi aziz ve nadir bulunduğunu dile getirir (Attâr 2007, 48). XII. yüzyıl sonu ile XIII. yüzyıl baĢında yaĢamıĢ olan Abdulkadir-i Geylanî, Ġbn Arabî ile Feridüddin-i Attâr‟ın kibrît-i ahmer terimini kullanmaları, söz konusu terimin o dönemden önce de kullanıldığını gösterir. XVII. yüzyılın tasavvufi eserlerinden Tuhfetü’s-sâlikîn ve Hediyyetü’l-mütereşşidîn‟de geçen “el-mü‟minü ke‟l-kibrîti‟l-ahmer” (Aslan, 2005: 480) sözüne göre mümin kimse kibrît-i ahmer gibidir. XVIII. yüzyılın meĢhur mutasavvıfı Ġsmail Hakkı Bursevî, kimsenin sohbetine ve terbiyesine muhtaç olmamıĢ, Hak‟dan vasıtasız terbiye bulmuĢ üveysî meĢrep velileri kibrît-i ahmer olarak görür (Bursevî 2006, 113). Erenlerin sohbeti de kibrit-i ahmer hükmündedir; Risâle-i
1991, 292) denilmektedir. AĢçı Ġbrahim Dede XIX. yüzyıl sonunda kaleme almaya baĢladığı hatıralarında, Mevlana‟nın bir beytini 7 açıklarken gerçek velileri kibrît-i ahmere benzetir: Evliyayı görmek, onlardan marifeti öğrenmek kibrît-i ahmer ve iksîr-i a„zamdır. Fakat bunların mukallitleri çoktur; onları ancak sadık kimseler görebilir (AĢçı Ġbrahim Dede 2006, 28). Ġbrahim Dede, bir baĢka yerde Mevlana Celaleddin-i Rumî‟nin ruhaniyetlerini ve böylece Mevlana‟yı kibrît-i ahmer olarak vasfeder (AĢçı Ġbrahim Dede 2006, 1277). Bu bilgilere göre kibrît-i ahmer terimi, nadir bulunan çok kıymetli bir cevher, dönüĢtürücü gücüyle tekâmülü sağlayan iksir, marifetullah ve hakikat, marifet ve hakikati idrak eden büyük veliler, olgun ve mükemmel olan insan vb. anlamlarda kullanılagelmiĢtir.
Kimya ıstılahlarının çoğu klasik Türk Ģiirinde kullanılır. Eski Ģairler, kimya ve iksir kelimelerini çok defa kıymet ve nedretten kinaye olarak kullanırlar (Levend 1984, 194). Zaman zaman din, mitoloji ve astronomi ile aynı dili kullanan eski kimyanın bir unsuru olan kibrît-i ahmer; dönüĢtürme, mükemmelleĢme, saflaĢma, hayat ve Ģifa kaynağı olma, nadir bulunma, kıymetli olma özellikleriyle klâsik Türk Ģiirinde çeĢitli hayal unsurlarıyla yer alır. Sözü edilen terim, tasavvufi bağlamda, marifeti idrak eden ve baĢkalarının da bu marifeti tanıması için gayret eden velilerin sembolü olarak özellikle tasavvufi Ģiirlerde bulunur. ġairler bazı maddelerin bir araya gelerek altın elde edilmesiyle ilgilenmekten ziyade, kibrît-i ahmer terimini sembolik, mistik ve ezoterik anlamlarıyla kullanıyorlardı. Bu çalıĢmada, yüz kadar divan taranarak tespit edilen kibrît-i ahmer ile ilgili beyitlerin Ģiirde hangi bağlamlarda yer aldığı açıklanmaya çalıĢılacaktır 8 . Kibrît-i ahmerin benzetildiği unsurlar esas alınarak, söz konusu terim konu bakımından “Din ve Tasavvuf, Cemiyet ve Ġnsan, Tabiat ve Maddi Unsurlar” baĢlıkları altında dikkatlere sunulacaktır:
7 Tîğ der-zerrâd hâme-i evliyâst/Dîden-i îĢân Ģumâ-râ kîmyâst, Mesnevî I/716. 8 Fonetik açıdan divanlardan yapılan alıntıların aslına sadık kaldık. Ayrıca bazı mesnevîlerde ve baĢka eserlerde tesadüf ettiğimiz kibrît-i ahmer ile ilgili beyitleri de çalıĢmaya dâhil ettik.
Yüklə 260,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|