Türk ceza hukuku ders notlari içindekiler 1 önsöz 22 BİRİNCİ BÖLÜM 16 ceza hukuku düzeni 16

B.Fiilin Şuurlu ve İradi Olması

1. Genel olarak, 2. Geleneksel düşünce, 3. Farklı düşünce

1. Genel Olarak

İster kusurlu sorumluluk isterse kusur karinesine dayalı sorumluluk söz konusu olsun, failin fiilinden sorumlu tutulabilmesi için, başta gelen koşul failin fiilinin şuurlu ve iradi olmasıdır.

Failinin iradesinin eseri olmayan bir fiilden fail sorumlu tutulamaz. Kuralın istisnası yoktur.

Failin iradesinin eseri fiil, sadece failin şuurlu ve iradi fiilidir.

2. Geleneksel Düşünce

Gelişmiş hukuk düzenlerinde, kimse, vücudundan hasıl olmasına rağmen, şuur ve iradesinin ürünü olmayan bir davranıştan sorumlu tutulamaz. Böyle bir davranış, kuşkusuz fizik alemde değerli olabilir ama, normatif alemde, özellikle ceza sorumluluğu söz konusu olduğunda, her hangi bir değer ifade etmemektedir. Gerçekten, İCK.’ nun kusurluluğu düzenleyen 42. maddesi “ hiç kimse, şuur ve irade ile işlememişse, bir icra veya ihmal hareketinden cezalandırılmaz” diyerek, meseleye açıklık getirmiştir.

Benzer bir hüküm kanunda yer almamıştır. Ancak, bu durum, hukuk düzenimizde fiilin şuurlu ve iradi olması esasının göz ardı edildiği anlamına gelmez, çünkü failin fiili şuurlu ve iradi değilse, o fiil faile ait değildir, dolayısıyla böyle bir fiilin kasıtlı veya taksirli olması da mümkün değildir. Öyleyse, kast veya taksirden söz edilebilmesi için, öncelikle fiilin şuur ve irade ile işlenmiş olması gerekir. Böyle olunca, kuralın kanunda açıkça yer almamış olması, bir eksiklik olarak değerlendirilemez.

Fiilin şuurlu ve iradî olması, acaba ne anlama gelmektedir?

Bir kimse hakkında ceza sorumluluğunun doğması, ancak o kimsenin fiilin, şuurlu ve iradi olması halinde mümkündür. Bundan çıkan sonuç, fiilin iradiliği ilkesinin istisnasının mevcut olmaması ve ilkenin ceza hukukunun tüm alanlarında geçerli olmasıdır. Gerçekten, bir irade olmadıkça, ne kasıtlı, ne taksirli bir suç ve ne de bir kabahat suçu mevcuttur. Öyleyse, varlığı için doğal olarak şuuru zorunlu kılan irade, hukuk düzenimizde, suç olan ile suç olmayan arasındaki sınırı çizmektedir.

Şuur ve iradenin kapsamının ve sınırlarının neden ibaret bulunduğu, yani kişinin vücudundan hasıl olan devinimin ne zaman şuurlu ve iradi olduğu doktrinde tartışma konusudur.

Genellikle denmektedir ki, hukukun aradığı fiilin iradi olmasıdır. Gerçekten, suçun tabanını oluşturması, açıkçası suçun meydana gelmesi için ceza hukukunun aradığı şart, failin icra veya ihmal hareketinin iradi olmasıdır. Ancak, fiilin iradi olması için, fiilin bizzat istenmiş olması zorunlu değildir; sadece iradi, yani istenmiş olan bir dürtüden doğmuş olması, kısacası failin isteyerek hareket eder durumunda veya hareketsiz durumda olması yeterlidir. Bu demektir ki, fiilin iradiliğinden söz edebilmek için, fiilin sadece şuurlu bir dürtüden kaynaklanmış olması yeterlidir; başka bir şeye de gerek yoktur.

Bu düşüncenin ceza hukukunun gereklerine cevap vermediği ileri sürülmüştür: Fiilin iradiliğini bu biçimde anlamak, ona çok dar bir anlam vermektir, çünkü önceden oluşmuş açık bir kararı gerektirmeyen tüm davranışları, açıkçası otomatik hareketler denen refleks, içgüdüsel ve alışılan hareketleri bir ayırım yapmaksızın iradî saymamaktadır.

Oysa bu nitelikteki hareketlerin çoğu kez hukuk bakımından bir değer ifade ettiği ve bir suçun maddesini oluşturduğu gözlenmiştir. Gerçekten, kendisini bir düşünceye kaptıran sigara tiryakisi bir kimse, sigarasını yaktıktan sonra, yanmakta olan kibriti dürtüsel olarak kurmuş otların üzerine atarak orman yangını çıkarabilir. Dolu silahla oynamakta olan bir kimse, dürtüsel bir hareketle silahı ateşleyebilir. Bu ve benzeri hallerde failde şuurlu bir içtepi mevcut değildir, çünkü bedenin söz konusu bu devinimleri, kişiliğin en derin noktalarında cereyan ederek, bir düşünce ve karar aşamasına uğramadan ortaya çıkmaktadırlar.

Tümü bir yana, ihmalde bulunmak ve özellikle yapılması gereken bir hareketi yapmayı unutmak hali söz konusu olduğunda, düşüncenin yetersizliği, daha da belirgin bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Bu noktada, hatta aralarında ünlüler de bulunan birçok cezacı, geleneksel bu düşünceyi reddetmek zorunda kalmıştır. Onlar, düşüncelerinin kanıtı olarak, ör., ameliyat ettiği hastanın içinde dalgınlıkla gazlı bez unutan doktorun hastanın ölümüne neden olmasını, tren yolu görevlisinin yapmak zorunda olduğu manevrayı unutup yapmayarak bir tren kazasına neden olmasını göstermektedirler.

Zorluğu aşmaya çalışanlar, belirtilen hallerde, olumlu veya olumsuz davranışın şuurlu bir içtepiden geldiğini, çünkü bu hallerde akıl yetisinin iyi yönetimine iradi bir şekilde uyulmadığını ileri sürmektedirler. Ancak, sadece çok ender rastlanan ihmal hallerinde, aklın ataletine yöneltilmiş şuurlu bir çabaya rastlanabildiği göz önüne alındığında, açıklamanın pek tatminkar olmadığı gözenmektedir. Çoğu kez, söz konusu atalet, münhasıran, failin yapmak zorunda olduğu hareketi düşünmemesine bağlı bulunmaktadır. Özellikle unutkanlık hallerinde, hiç bir şekilde, ihmali hedef alan en küçük bir itişe rastlanması mümkün değildir. Burada ruh tamamen pasiftir; kiminin ifadesiyle, söz konusu hareketsizliğin harekete dönüşmesi amacına yönelik her tür mantıksal çaba, bu çerçevede içinde kaybolup gitmeye mahkûmdur²⁸².

3. Farklı Düşünce

Geleneksel düşüncenin fiilin iradiliğini açıklamada yetersiz kalması karşısında, bir kısım doktrin, yeni bir arayış içine girmiştir²⁸³.

Söz konusu bu nazik sorunun çözümünde, psikolojinin şuurun berrak bölgelerinin altında cereyan eden davranışların tümünün iradeden bağımsız olmadığı saptamasının göz önüne alınması gerekmektedir. Gerçekten, bunların büyük bir kısmı, içsel bir enerjinin müdahalesi, şuurlu bir itki etkisi ile engellenebilmektedirler. Hatta, refleks hareketler ( ör., öksürmek, aksırmak, iğne yapılırken bir organın kasılması vs.), belli bir ölçüde iradenin etkisi altında kalabilir. Kuşkusuz, bu sözler, içgüdüsel davranışlar hakkında da geçerlidir. Öğrenme sonunda otomatik hale gelen hareketler ( ör., bir alet çalmak, bilgisayarda yazı yazmak, vs.) söz konusu olduğunda, bunların, ötekilerden çok daha fazla iradenin etkisi altında olduğunda kuşku yoktur.

Ancak iradenin otomatik hareketler üzerinde etkisi sınırsız değildir. Gerçekten, şuur dışı öyle hareketler vardır ki, bunları her hangi bir şekilde düzenlemek ve iradenin yasaklama kudretinin etkisi altına almak mümkün değildir. Bunu kanıtlamak için, hastanın yüksek ateşten ötürü hezeyan haline düşmesine, kusturucu bir ilaç almaktan ötürü bazı davranışlarda bulunmasına, vs. bakmak her halde yeterlidir.

Otomatik hareketler hakkında söylediklerimiz, bilinçsizce gerçekleşen ihmal hareketleri bakımından da geçerlidir. Bunlar da, günlük hayatın deneyiminin açık bir biçimde gösterdiği üzere, çoğu kez iradenin bir çabası ile engellenebilmektedirler.

Buradan, olumlu ve olumsuz, otomatik hareketlerin iki gruba ayrıldığı ortaya çıkmaktadır.Bunlar, iradenin engelleme kudreti ile engellenebilen davranışlar ve iradenin mümkün her çeşit muhtemel denetiminin dışında cereyan eden davranışlardır.

Bu durumda, sadece ikinci grup hareketler failin iradesine yabancıdır, çünkü fail bunları gütme iktidarına sahip bulunmamaktadır, gerçekleşmeleri veya gerçekleşmemeleri konusunda onun her hangi bir etkisi yoktur. Söz konusu bu hareketler, fail tarafından engellenemedikleri için, insanın ruhsal varlığına değil, sadece fiziksel/mekanik varlığına ait bulunmaktadır. Buna karşılık, birinci grup hareketleri, şuurun ve iradenin denetimi dışında saymak mümkün değildir. Ruhsal enerjinin yok veya eksik bir müdahalesini gerektirdiğinden, bu davranışların gerçekleşmesi, iradenin olması gerektiği biçimde açıklanamamasını göstermektedir. İradenin bir eksiğini, olumsuz bir görüntüsünü ortaya koyduğundan, bir davranışı yansıtan bunlar da , bizzat irade ile ilintilidirler.

Açıklamalardan haklı olarak anlaşılmaktadır ki, sadece şuurlu bir çabadan kaynaklanan hareketler değil, aynı zamanda iradenin ataletinden kaynaklanan hareketler de iradeye bağlanabilmektedirler. Kuşkusuz, irade, engelleme ve harekete geçirme kudretinin egemen olduğu bir alana sahip bulunmaktadır. Öyleyse, hareketin iradeye bağlanabilirliği, bizzat iradenin egemen olduğu alana kadar genişletilebilmekte, yani iradenin iktidarının gittiği yere kadar gitmektedir.

Böyle olunca, bir fiilin hukuk bakımından önemi haiz olması, dolayısıyla ceza sorumluluğuna yer verebilmesi için, o fiilin, mutlaka şuurlu bir çabadan kaynaklanmasına gerek yoktur, sadece iradeye bir biçimde bağlanabilir olması yeterlidir. Bu, iki nedene dayanmaktadır. Bir kere, ceza normu, kişiyi muhatap alırken, ona, yasak bir fiilin kendisinde gerçekleşmemesi için yapmada bulunmayı ve öyleyse, aynı zamanda, o amaca yönelik tüm ruhi enerjisini, mümkün olduğu kadar açıklamayı, yönlendirmeyi emretmektedir. Öte yandan, hukuk, davranış kuralı olarak, insana, sadece yaptığı şeyi değil, aynı zamanda yapmadığı ve yapmak zorunda olduğu şeyi de emretmektedir.

Fiilin iradeye bağlanabilirliği, kusurluluğun temel değeri, “psişik bağdan” ibaret bulunmaktadır. Açıkçası, maddi fiil, sadece şuurlu bir itkiyi gerektirdiği halde değil, ama aynı zamanda iradenin bir çabası ile engellenebilir olduğu halde de, fiille failin iradesi arasında psişik bağ mevcut olmaktadır. Fakat, buna karşılık, şuurun uyarmadığı, hatta dikkatli bir çabaya rağmen, uyarmasının mümkün olmadığı hallerde, fiille irade arasın psişik bağ mevcut bulunmamaktadır. Kuşkusuz, ayrıca, şuurun uyarıda bulunmasına rağmen, iradenin gücünü aşan fizik, fizyolojik, psişik bir gücün etkisiyle oluşan fiillerde, fiille irade arasında psişik bağ bulunmamaktadır.