Toshkent moliya

XULOSA VA TAKLIFLAR
Ilmiy-tadkikot jarayonida davr xarajatlari auditining amaldagi xolati, uziga xos xususiyati meʼyoriy xujjatlar va ilmiy asarlardagi maʼlumotlar asosida keng urganildi. Bunda, davr xarajatlari auditini takomillashtirishga xizmat kiluvchi va xal kilinishi lozim bulgan bir kancha masalalar mavjudligi aniklandi. Ularning yechimi bilan boglik nazariy va amaliy axamiyatga ega xulosalar olindi. Ular kuyidagilardan iborat:

1. 
   
   xarajatlar tugrisida maxalliy va xorijdagi olimlarning fikrlari xamda xarajatlarning turkumlanishi buyicha turli yondashuvlar urganib chikildi. Xorijiy xamda maxalliy amaliyotga asosan xorijiy amaliyotda xarajatlarni tasniflashda bir xil yondashuv mavjud emas, chunki u tartibga solinmaydi degan xulosaga kelindi.
   
2. 
   
   maxalliy amaliyotda xarajatlarni tasniflash xarajatlar xakidagi maʼlumotlarga boglik bulib, amaliyotda xarajatlar asosan maxsulot, ish va xizmatlarning kiymatini xisoblash maksadidagina xisob-kitob kilinadi. Baʼzi xollardagina xarajatlarning xisobi boshkaruv xisobi va taxlil uchun amalga oshiriladi. Xarajatlarni guruxlashning ayrim belgilari tabiatan nazariydir, amaliyotda esa topish kiyin.
   
3. 
   
   taxlil asosida “davr xarajatlari” iktisodiy kategoriyasiga ilmiy asoslangan, mazmunini yanada keng ifodalovchi muallif taʼrifi berildi. Xarajatlarni boshkarish maksadida turkumlanganda moliyaviy, boshkaruv va solik nuktayi nazaridan turli yunalishlarda: tashkil kilish, rejalashtirish, prognozlash, xisoblash, nazorat kilish, taxlil kilish va tartibga solish uchun xarajatlarni differensiyalash imkonini beradigan belgilarga asoslanishi kerak.
   
4. 
   
   tadkikot obʼekti korxonalarining buxgalteriya xisobi maʼlumotlari taxlili davr xarajatlari tarkibida operatsion xarajatlarning yukori salmokka ega ekanligini va ular dinamikasining realizatsiya xajmiga nisbatan tugri proporsional shaklda ekanligini kursatdi. Operatsion xarajatlarning aksariyat kismini maʼmuriyat va savdo xodimlariga ish xaki va unga tenglashtirilgan tulovlar bilan davr xarajatlari tarkibida xisobga olinadigan mulk, yer va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliklar tashkil kilishi aniklandi. Buning natijasida, ayrim davrlarda maxsulot sotishdan tushgan sof tushumga nisbatan davr xarajatlari va ishlab chikarish xarajatlari yigindisining yukoriligini kursatdi.
   

5. davr xarajatlarini auditorlik tekshiruvini rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini batafsil urganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini urganishdan ikkita maksadni kuzlaydi: a) audit utkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish; b) tekshiriladigan korxona iktisodini yaxshilashga karatilgan amaliy maslaxat yordami kursatish. Yukoridagi maksaddan kelib chikkan xolda, auditor davr xarajatlarini auditorlik tekshiruvidan utkazish ish rejasini tuzganda, tekshiriladigan korxona iktisodini yaxshilashga karatilgan amaliy maslaxat yordami kursatish vazifalarini xam dasturga kiritishi lozim. Bu esa uz navbatida audit ish xajmini va unga tulanayotgan xakni tugri belgilanishiga asos buladi.

   
   

6. ichki nazorat tizimini kurib chikishda, auditor avvalo, korxona maʼmuriyatining ichki nazoratga munosabatini, yaʼni korxona raxbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning raxbarlik kilish uslubini, anik moliyaviy xisobotga munosabatini urganadi. Auditor korxona atrofidagi ishchanlik muxitini xam inkor kilmasligi lozim. Urganishning ushbu boskichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chikadigan taxlikali vaziyatlarni baxolashda tuplagan maʼlumotlaridan foydalanadi. Lekin, u agar butun auditning taxlikali vaziyatlarini kulay deb baxolagan bulsa, shuningdek, korxonaning ichki nazorat tizimini xam ishonchli deb bilmasligi lozim. Rejalashtirish paytida ichki nazorat tizimi

   
   

faoliyatining barcha tomonlarini batafsil taxlil kilib chikish lozim.

78
Auditor olingan maʼlumotlarni yagona tizimga keltirish uchun kiskacha xisobot tayyorlab, unda kuyidagilarni bayon kiladi: korxonaning faoliyat kilish soxasi va prinsiplari; raxbariyatning ishonchli xisob va nazorat tizimini yaratishga oid majburiyatlari; raxbariyatning korxona faoliyatini nazorat kila olish layokati.
Uzbekiston Respublikasi konunchiligida ichki nazoratga taalukli kandaydir maxsus talablar yuk. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini baxolashda ikkita omilga tayanadi:

• ichki nazoratning maksadi korxona raxbariyati uchun xam, auditor uchun xam bir xil - buxgalteriya xisobotining ishonchliligi va obʼektivligini taʼminlash;

  
  

• auditorlik xisobotining taxliliy kismida ichki nazorat xolatini ekspertiza kilish natijalarini aks ettirish zarur.

  
  

7. davr xarajatlarini tekshirishda auditor audit dasturini xujjatli rasmiylashtirishi va unda muximlik darajasini belgilashning induktiv usulini kullash maksadga muvofik ekanligi aniklandi

   
   

8. davr xarajatlarini baxolash auditorga moliyaviy xisobotda bayon etilgan tegishli axborotni buzib kursatish risklari amalda mavjudligini kursatishi xam mumkin. Masalan, xujalik yurituvchi subʼektning biror bulinmasida davr xarajatlarini baxolash xujalik yurituvchi subʼektning ayni shu soxada ishlaydigan boshka bulinmalarining davr xarajatlarini usishi bilan takkoslaganda gayrioddiy darajada jadal usish yoki kamayish kayd etilayotganini kursatishi mumkin. Bunday axborot, ayniksa boshka omillar, xususan faoliyat natijalariga asoslangan mukofotlar yoki ragbatlantiruvchi mukofotlar bilan birikkan xolda, tadbirkorlik subʼekti raxbariyati moliyaviy xisobotni tayyorlashga nisbatan xolisona yondashmagani riski mavjudligidan darak berishi mumkin.