Toshkent moliya

Davr xarajatlari auditining natijalarini rasmiylashtirish tartibini takomillashtirish

“Makroiktisodiy barkarorlikni yanada mustaxkamlash va iktisodiy usishning yukori surʼatlarini sakdab kolish, jumladan, Davlat budjeti barcha darajada mutanosib, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi

70
barkaror bulishini taʼminlash - eng muxim ustuvor vazifamizdir ”-deb prezidentimiz Sh.Mirziyoev uz nutkida taʼkidlab utdi.
Xrzirgi kunda mamlakatimizda iktisodiy isloxotlarni amalga oshirish jarayonida avvalambor xujalik subʼektlarini ishlab chikarishini ayniksa amaldagi jixatini taxlil kilishga aloxida axamiyat berish maksadga muvofikdir. Chunki, xujalik yuritishning zamonaviy usullaridan kelib chikkan xolda ushbu turdagi taxlilni utkazishda rejalarni bajarishga emas, balki ulardan tafovutlarni joriy taxlil kilishga kuprok eʼtibor beriladi va bu ishlab chikarish faoliyatini tezkor nazorat kilishning samarali vositasi bulib xizmat kiladi. Tekshirilgan korxonaning moliya- xujalik faoliyati xisobidagi kamchiliklar bartaraf etilganda va moddiy, mexnat va moliyaviy resurslardan okilona foydalanilish taʼminlanganda, tekshiruv yakunlangan xisoblanadi. Tekshiruvning borishi davomida aniklangan va Xujalik yurituvchi subʼektlar faoliyatida jiddiy uzgarishlarni talab kilmaydigan va bulinma raxbari vakolatiga kiruvchi uzgarishlarni tekshiruv davomida bartaraf etish zarur. Shu urinda auditor tomonidan yigilgan dalillarning ishonchliligi muxim axamiyat kasb etadi.
Davr xarajatlari auditini amalga oshirishda auditor tuplangan dalillar yetarliligini baxolashda ushbu xolatlar aniklangan boskichni (rejalashtirish, audit utkazish) xisobga olishi kerak.
Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baxolash va batafsil tekshirish rejalari xam eʼtiborga olinishi lozim. Agar bunday xolatlar rejalashtirish boskichida aniklangan va xisobga olingan bulsa, unda auditor davr xarajatlari buyicha tuplangan dalillarning yetarliligiga va rejalashtirilgan xamda kushimcha. auditorlik amallarini bajarishning maksadga muvofikligiga baxo berishi zarur.
Davr xarajatlari tekshiruvining asosiy boskichlarini utkazish natijalari audit utkazishdan kuyilgan maksadga erishilganlik darajasini baxolagan xolda auditorning ishchi xujjatlarida kayd kilinishi lozim.
Buxgalteriya xisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar (yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va kursatilgan xizmatlar uchun) joriy davrdagi xisobda va shu davr uchun tuzilgan xisobotda aks ettirilishi kerak. Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan sung tayyorlangan materiallar xarakati tugrisidagi xisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va majburiyatlarning balansda tugri aks ettirilganligini tekshirish maksadida kuyidagicha takkoslanishi maksadga muvofik:

1. mavjud koldiklarni schyot-fakturalar maʼlumotlari, moddiy javobgar shaxslar xisobotlari va tulov xujjatlari bilan solishtirish. Agar debitor va kreditor karzlarning mikdori xujalik yurituvchi subʼekt moliyaviy axvoli uchun sezilarli darajada bulsa, auditorlar xisobga olishning tugriligi va anikligini tekshirishi, shuningdek, xisob maʼlumotlari buyicha majburiyatlarning oshirib kursatilmaganligini

   
   

70
aniklashlari lozim. Bu xolda dastlabki xujjatlar maʼlumotlari analitik xisob registrlarida (jurnallar, oborot yoki saldo vedomostlari) aks ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta koldiklilaridan boshlab (chunki ular buyicha oshirib kursatish extimoli kuprok) solishtiriladi. Olingan maʼlumotlar buyicha xisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni xisob registrida ikki marta aks ettirish va shunga uxshash) majburiyatlar (debitor va kreditor karzlar) oshirib kursatilish xolatlarining katta-kichikligini baxolash zarur.

2. mol yetkazib beruvchilar va boshka kontragentlar bilan xisob- kitoblarni tasdiklash. Audit utkazish chogida bunday tasdikni olish majburiy emas. Lekin, ushbu amal kupchilik xollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan, maʼmuriyat uchun olingan tovarlar buyicha mol yetkazib beruvchilardan olingan javoblar kuyidagilarni tasdiklash uchun ishlatilishi mumkin:

   
   

• mol yetkazib beruvchilar buyicha debitor karzlar ularning asosli daʼvosi bulib xisoblanadi;

  
  

• buxgalteriya xisobi maʼlumotlari mol yetkazib beruvchilarga barcha mavjud karzlarni uzida aks ettiradi;

  
  

• sotib olingan moddiy resurslar, kursatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar tegishli xisobot davrida aks ettirilgan.

  
  

Bunda audit utkazish chogida kontragentlardan tasdigini olish zarurligi tugrisida guvoxlik beradigan omillarni belgilab kuyish kerak: xaridlarni ichki nazorat kilish tuzulmasining bushligi, moliyaviy muammolar, tovar-moddiy boyliklar buyicha koldiklar chikarishda yoki karzdorlarni tekshirishda yul kuyilgan xatolar tugrisidagi faktlar, bir necha mol yetkazib beruvchilardan kilingan katta xaridlar, xaridlar tugrisidagi xisobot buxgalteriya balansini tuzish sanasiga

71
tayyorlanmagan.
Tasdiklash ishlarining natijalarini umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baxolash zarur. Bunda karzlarning yozma va ogzaki shaklda tasdiklangan mikdori va axamiyatliligi baxolanadi. Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish kabul kilingan. Yozma tasdiklarning ishonchliligi ularning tugri rasmiylashtirilishiga boglik. Tasdiklar ishonchliligining taxlilidan kelib chikib, tasdiklangan va tasdiklanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning ishonchliligi tugrisida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar yetarliligi baxolanadi;
Debitor va kreditor karzlar analitik xisobi maʼlumotlarining tengligini tekshirish. Dastlabki xujjatlarni tekshirib chikish yoki debitor va kreditor karzlar tasdigini olish munosabati bilan auditorlar xisob-kitoblarni xisobga oladigan analitik xisob registrlarini tekshirib chikishi, xamda ularni Bosh daftar maʼlumotlari bilan takkoslashi lozim.
X,isob-kitob muomalalari xisobga olinadigan schyotlarni taxlil kilishda kuyidagilar aniklanishi mumkin:

• mansabdor shaxslar, direktorlar, raislar, shuʼba va tobe korxonalarga va boshka uzaro boglik tomonlardan karzlar summalari;

  
  

• davr sarflari bilan boglik xisob-kitoblarga doir xaddan tashkari kata tuzatishlar;

  
  

• daʼvo muddati utib ketgan yoki utayotgan tulanmay kolgan schyot fakturalar.

  
  

Barcha belgi kuyilgan summalar yakuniy ishchi xujjatlarini tayyorlashda taxlil kilinishi va xisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshka olingan dalillar bilan takkoslash maksadga muvofik. Masalan, daʼvo muddati utib ketayotgan tulanmay kolgan schyotlar va mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar buyicha debet koldiklarning aniklangan summalariga maʼlumotlar muvofikligi tugrisida tasdik olinishi mumkin.³⁷ Bu xolda auditor analitik xisob maʼlumotlarining ishonchliligi xakida yetarli dalillarga ega buladi. Agarda olingan tasdiklar natijalariga kura kontragentda bunday karzdorlikning yukligi aniklansa, u xolda auditor analitik xisob maʼlumotlarini ishonchsiz deb baxolashi mumkin.

Analitik xisob registrlari maʼlumotlarini Bosh daftar bilan takkoslash mijoz tomonidan vakti-vakti bilan utkaziladigan nazorat tadbiri bulib xisoblanadi. Koidaga kura, auditorlar kilingan takkoslashlarni, aniklangan gayrioddiy summalarni taxlil kiladi, jami summalarni kayta jamlab chikadi.
Davr xarajatlari auditini rasmiylashtirishda auditor “moliyaviy xisobotlar tugrisida fikr xosil kilish va xisobot (xulosa) berish” nomli auditning xalkaro standartiga muvofik, davr xarajatlari buyicha fikr xosil kilishi lozim deb xisoblaymiz.
Mazkur standartnig “moliyaviy xisobotlar buyicha fikr xosil kilish” bandida kuyidagicha fikr bildirilgan:

• auditor moliyaviy xisobotlar barcha muxim jixatlarda moliyaviy xisobotlarni takdim etish uchun kullaniladigan asosiga muvofik tayyorlangani xususida fikr xosil kilishi lozim.

  
  

• mazkur fikr xosil kilish uchun auditor moliyaviy xisobotlarda firibgarlik yoki xato tufayli yuzaga kelgan muxim buzib kursatishlar bor - yukligi xususida okilona ishonchga asoslangan xulosa chikarishi lozim.

  
  

Davr xarajatlari auditini rasmiylashtirishda auditor yukoridagi bandlarga muvofik, muxim buzib kursatishlar bor-yukligi xususida okilona, ishonchli, asoslangan xulosa chikarishi lozim. Bunday xulosa kuyidagilarni xisobga olishi kerak:

• auditorning davr xarajatlari buyicha yetarlicha tegishli auditorlik dalillari olingan-olinmagani tugrisidagi xulosasini;

  
  

• auditorning davr xarajatlari buyicha tuzatilmagan buzib kursatishlar aloxida-aloxida yoki jamuljam xolda muxim yoki muxim emasligi tugrisidagi xulosasini;

  
  

• tadbirkorlik subʼekti xisob yuritish amaliyotining sifat jixatlarini, shu jumladan tadbirkorlik subʼekti raxbariyati muloxazalarida mavjud bulishi mumkin bulgan noxolislik alomatlarini kurib chikishni uz ichiga olgan baxolarni, bunda auditor davr xarajatlari barcha muxim jixatlarda davr xarajatlari uchun kullaniladigan asosiy talablariga muvofik tayyorlanganini baxolashi lozim.

  
  

Auditor moliyaviy xisobotlarni takdim etish uchun kullaniladigan asosiy talablarini inobatga olgan xolda davr xarajatlari buyicha kuyidagilarni baxolashi lozim:

• davr xarajatlari xisobini yuritishda xisob siyosatiga amal kilinganmi;

  
  

• davr xarajatlariga mansub maʼlumotlar urinli, ishonchli, kiyosiy va tushunarlimi;

  
  

• davr xarajatlari buyicha kullanilgan terminologiya, shu jumladan xar bir moliyaviy xisobotning nomi makbulmi.

  
  

Davr xarajatlari auditini rasmiylashtirishda auditor “moliyaviy xisobotlar tugrisida fikr xosil kilish va xisobot (xulosa) berish” nomli auditning xalkaro standartning 14-bandida kuyidagilar keltirilgan:

Agar moliyaviy xisobotlar xakkoniy takdim etish asosiga muvofik tayyorlangan bulsa, talab etiladigan baxolash moliyaviy xisobotlarda xakkoniy takdim etish kay darajada taʼminlangani xam kurib chikiliti lozim. Moliyaviy xisobotlar xakkoniy takdim etishni taʼminlashi yoki taʼminlamasligini auditor tomonidan baxolash kuyidagilarni kurib chikishni uz ichiga olishi lozim:

• moliyaviy xisobotlarning umumiy ifodalanishi, tarkibiy tuzilishi va mazmunini;

  
  

• moliyaviy xisobotlar, shu jumladan ilova kilinayotgan izoxlarda ular uchun asos bulgan operatsiyalar va xodisalar xakkoniy takdim etishni taʼminlaydigan tarzda aks ettirilganmi.

  
  

Auditor moliyaviy xisobotlarda moliyaviy xisobotlarni takdim etish uchun kullaniladigan asosiga xavola yoki uning tavsifi bor-yukligini baxolashi lozim.

Yukoridagilardan kelib chikib, davr xarajatlari auditi buyicha auditor tomonidan baxolash kuyidagilarni kurib chikishni uz ichiga olishi lozim:

• davr xarajatlarining umumiy ifodalanishi, tarkibiy tuzilishi va mazmunini;

  
  

• davr xarajatlari uchun asos bulgan operatsiyalar va xodisalar xakkoniy takdim etishni taʼminlaydigan tarzda aks ettirilganmi.

  
  

Yayukoridagi baxolashlardan sung auditor davr xarajatlari auditining natijalarini rasmiylashtirishda davr xarajatlari buyicha ishonchli xamda okilona fikr bildirishi mumkin deb xisoblaymiz, shu sababdan davr xarajatlari auditini natijalarini umumlashtirishda “moliyaviy xisobotlar tugrisida fikr xosil kilish va xisobot (xulosa) berish” nomli auditning xalkaro standartining 10-15 bandlariga muvofik davr xarajatlari buyicha fikr xosil kilish muxim deb xisoblaymiz.