Toshkent moliya

Davr xarajatlari auditi natijalarini rasmiylashtirish

Respublikamizning bozor munosabatlariga utishi yangi iktisodiy munosabatlarni barpo etish zaruriyatini tugdirdi. Bugungi kunda audit natijalarini rasmiylashtirish muxim masalalardan biri xisoblanadi. Auditorlik xisobotining bir kismi bulgan davr xarajatlari buyicha xisobotni shakllantirish davr xarajatlari buyicha audit rejasining bir kismi va dasturining barcha bulimlari buyicha utkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baxolash jarayonida vujudga keladi.

Davr xarajatlari auditi natijalarini baxolash ishlari asosan kuyidagilarni uz ichiga oladi:

• davr xarajatlari buyicha ishchi xujjatlarni sharxlash va yakuniy ishchi xujjatlarni tayyorlash;

  
  

• davr xarajatlari buyicha aniklangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baxolash;

  
  

• davr xarajatlari buyicha auditorlik dalillarning yetarliligini baxolash;

  
  

• davr xarajatlari buyicha buxgalteriya xisobotidagi axborotlarni takdim kilish va bayon kilish;

  
  

• davr xarajatlari buyicha xisobot tuzilganidan sung sodir bulgan xodisalarni baxolash;

  
  

• davr xarajatlari buyicha tekshiruv natijalari buyicha auditorning mijoz-korxona raxbariyatiga takdim kiladigan yozma axborotini tuzish;

  
  

• davr xarajatlari buyicha auditorlik xisobotini tuzish.

  
  

Auditorlik tekshiruvi utkazish chogida asosan tekshirilayotgan

xujalik yurituvchi subʼektning davr xarajatlari buyicha dastlabki xujjatlari, xisob registrlari va xisobotlarida aks ettirilgan xakdkdy axborotlar taxlil kilinadi va baxolanadi. Fakat ayrim xollardagina auditorlar taxmin va xisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baxolaydilar.
Taʼkidlash joizki, tekshiruv natijalari va xujalik yurituvchi subʼekt mutaxassislarining davr xarajatlari buyicha xisob-kitoblarini baxolashda auditorlar maʼlum darajada professional extiyotkorlikka rioya kilishlari zarur. Auditor davr xarajatlarini tekshirishda kuyidagi katta nomuvofikdiklar mavjudligini kursatuvchi xolatlarni obʼektiv baxolashi zarur:

• davr xarajatlari buyicha xujalik yurituvchi subʼekt xodimlariga maʼlum bulgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniklash faktlari;

  
  

• davr xarajatlari buyicha tekshiruv uchun zarur bulgan, auditorga uz vaktida takdim kilinmagan dastlabki xujjatlar yoki maʼlumotlarga doir xujalik muomalalari;

  
  

• davr xarajatlari buyicha mutaxassislarning xisob-kitoblaridagi nomuvofikdiklar;

  
  

• davr xarajatlari buyicha katta tafovutlarning tasdiklanmaganligi va auditor surovlariga kutilgan javoblar olinmaganligi;

  
  

• davr xarajatlari buyicha tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki xujjatlar yoki tegishli ruxsat etuvchi kursatmalar takdim kilinmagan xujalik muomalalari.

  
  

Xujalik yurituvchi subʼektlarda auditorlik xisobotlarni tuzishni xalkaro standartlar talablari darajasida tashkil kilish talab etilmokda. Xujalik yurituvchi subʼektlar moliyaviy xisobotini shartnoma asosida tekshiruvdan utkazish kuyidagicha tashkil etilishi maksadga muvofik buladi. Tekshirish jarayonida auditor auditorlik dalillarini yigadi va bu dalillar asosida auditorlik xisobotini tuzadi, xujalik subʼektining moliyaviy faoliyatini auditorlik xulosasi orkali tasdiklaydi. Audit utkazilayotgan subʼektlarning moliyaviy xisobotida axborot xatari darajasini kamaytirish uchun faoliyat bayonnomasida obʼektiv axborot bulishi muximdir. Auditorlik xisoboti boshkaruv tizimining (tekshirilayotgan subʼektning boshkaruvini) tuzilishini eʼtiborga olib, bunday axborotni mustakil kuzatuvchi (auditor)ning tekshirishi, nazorat kilishi yanada ishonchlirok bulishini taʼminlaydi.

Davr xarajatlari auditi natijalarini rasmiylashtirish tartibini takomillashtirish masalalarini urganishda auditning xujjatli tekshirish va boshka usullaridan foydalanildi.
Davr xarajatlari auditi natijalari auditorlik xisoboti bilan rasmiylashtiriladi yaʼni, ularning bir kismini tashkil kiladi. Auditorlik xisobotlarini takomillashtirishda moliyaviy xisobotning xalkaro standartlari va auditning xalkaro standartlari asosida tegishli tavsiyalar berilishi lozim.
Auditorlik tashkilotlari tomonidan berilgan auditorlik xulosasi va auditorlik xisobotlarini sifatiga eʼtibor berish va auditorlik faoliyatini sunggi paytlarda yanada jadallashib borishi ularning audit kilinayotgan xujalik faoliyatiga tugri va xolisona baxo berishida auditorlik xisoboti tushunchasiga ilmiy jixatdan asoslangan anikliklarni kiritishni talab kiladi.
Chunki, xozirgi kunga kadar auditorlik xisobotlari mazmuniga bagishlab yozilgan turli xil adabiyotlarda auditorlik xisoboti turlicha talkin kilingan bulib, bunda audit xisobotlari mazmuni va ular bilan
51
boglik bulgan tushunchalar moxiyatini tushuntirib berishda bugungi kundagi mavjud konunchilik bilan cheklanib kolganligini kurishimiz mumkin.
Shu jumladan auditorlik faoliyatining milliy standartlarida ikkita standart auditorlik xisobotlariga bagishlangan bulib, ular №70 auditorlik faoliyatining milliy standartlari (AFMS) “Auditorlik
so
xisoboti va moliyaviy xisobot xakidagi auditorlik xulosasi” va №80 AFMS “Maxsus masalani tekshirish natijalari buyicha auditorlik xisobot”²⁷ nomli standartlardan foydalaniladi. Bunda 70-sonli auditorlik faoliyati milliy standartini ishlab chikishda Uzbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati tugrisida”gi Konuni²⁸, Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000 yil 22 senyabrdagi “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish tugrisida”gi 365-son karori²⁹ga asosan ishlab chikilgan va Uzbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini meʼyoriy tartibga solish elementi xisoblanadi.
Standartning maksadi auditorlik tashkiloti tomonidan utkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari buyicha auditorlik xisoboti va auditorlik xulosasini tuzishning yagona tartibini joriy etish xisoblanadi. Mazkur standart talablari auditorlik tekshiruvini utkazish va xujalik yurituvchi subʼektga auditorlik xisoboti xamda auditorlik xulosasini takdim etish paytida xamda davr xarajatlari buyicha natijalarni umumlashtirish chogida, barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy xisoblanadi.
№70 AFMSda: “Auditorlik xisoboti - xujalik yurituvchi subʼekt raxbari, mulkdori, ishtirokchilari (aksiyadorlari) umumiy yigilishiga takdim etiladigan, auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya xisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniklangan chetga chikishlar, moliyaviy xisobotdagi xukuk buzilishlari tugrisida batafsil maʼlumotlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini utkazish natijasida olingan va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos xisoblanadigan boshka axborotdan
57
iborat bulgan xujjatdir” deb taʼrif berilgan .
Auditorlik xisobotida kuyidagilar buladi:

1. nomi (“Auditorlik xisoboti” yoki “Auditorlik tashkilotining xisoboti”: ikkala nom bir xil kuchga ega);

   
   

2. adresatning nomi;

   
   

3. kirish kismi;

   
   

4. taxliliy kism;

   
   

5. yakuniy kism.

   
   

Auditorlik xisobotining kirish kismida auditorlik tashkiloti rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga oshirishga litsenziyaning rakami va sanasi, auditorlar va auditorlik tekshiruvida katnashgan boshka shaxslar tugrisidagi maʼlumotlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini utkazish uchun asos va xujalik yurituvchi subʼekt faoliyatining umumiy tavsifi keltiriladi.

Auditorlik xisobotining taxliliy kismi AFMSga xavola kilittti va unda kuyidagilar bulishi shart(2.5-jadval).
Aktivlar butligini tekshirish natijalari aktivlarni inventarlashga asoslanishi va uz ichiga ularning xakikatda mavjudligi va butligi tugrisidagi maʼlumotlarni olishi kerak.
Auditorlik xisobotining yakuniy kismi auditorlik tashkilotining aniklangan chetga chikishlar va xukuk buzilishlarini bartaraf etishga doir tavsiyalarini, shuningdek xujalik yurituvchi subʼektning moliyaviy- xujalik faoliyati samaradorligini oshirishga doir takliflari va maslaxatlarini uzi ichiga olishi kerak.
2.5-jadval

№