The scientific and pedagogical

 
73 
 
X.A.Feyzullayev, A.A.Dəmirov, B.Z.Kazımov  
 
            
0
=
=
∂
∂
k
R
r
r
t
r
p
)
,
(
 , 
)
,
0
( T
t
∈
.                                     (4) 
Deformasiya olunan mühitdə  məsaməlik və keçiriciliyin təzyiqdən asılı dəyişmə 
qanunauyğunluqları aşağıdakı şəkildə qəbul edilir: 
k
m
p
p
k
p
k
p
p
m
p
m
α
α
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
=
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
=
0
0
0
0
)
(
,
)
(
                                  (5) 
Burada  
0
k  , 
0
m  - müvafiq olaraq keçiricilik və  məsaməliyin başlanğıc lay 
təzyiqinə uyğun qiymətləri; 
m
α
  və 
k
α
 - müvafiq olaraq məsaməlik və keçiriciliyin 
təzyiqdən asılı dəyişmə xarakterini səciyyələndirən əmsallardır.  
Qoyulmuş identifikasiya məsələsinin mahiyyətinə uyğun olaraq, süzülmə 
tənliyinə daxil olan 
0
s
, 
k
α
  və 
m
α
 naməlum parametr göstəricilərinin təyin edilməsi 
tələb olunur.  
Qeyd edək ki, (1)-(5) məsələsi baxılan identifikasiyalı  təyin məsələsinin həlli 
üçün düz məsələdir və identifikasiya alqoritminin reallaşdırılması zamanı  təzyiqin 
işlənilmə müddəti  ərzində  nəzəri qiymətlərinin təyini məqsədilə    həll edilməsi lazım 
gəlir. 
0
s
, 
k
α
  və 
m
α
 naməlum parametr göstəricilərinin təyin edilməsi identifikasiya 
prosedurunda müvafiq olaraq 
0
1
s
=
α
, 
k
α
α
=
2
  və 
3
3
α
α
=
  ədədlərinin təyinatı kimi 
modelləşdirilir [3].  
(1)-(5) məsələsi  əsasında naməlum parametrlərin layın faktiki işlənilmə 
məlumatlarına görə identifikasiyalı təyini üçün elə 
1
α
, 
2
α
 və 
3
α
 ədədlərinin tapılması 
tələb olunur ki, bu məsələnin həlli  
[
]
∫
−
=
T
q
q
dt
t
p
t
r
p
J
0
2
)
(
)
,
(
)
(
α
 
funksiyasının (funksionalının) qiymətini minimallaşdırsın; burada 
)
,
( t
r
p
q
 - quyudibi 
təzyiqin düz məsələnin həllinə əsasən hesablanan qiymətləri; 
)
(t
p
q
- quyudibi təzyiqin 
mədən məlumatlarına əsasən məlum olan faktiki qiymətləridir.  
Yəni, 
             
[
]
min
)
(
)
(
)
,
(
)
(
2
3
2
2
2
1
0
2
⇒
+
+
+
−
=
∫
α
α
α
ε
α
T
q
q
dt
t
p
t
r
p
J
                (6) 
Burada 
ε
- requlyarlaşdırma əmsalı olub, həllin yeganəliyinin təmin olunmasına 
xidmət edir [3].  
 
 

---

 
74 
 
X.A.Feyzullayev, A.A.Dəmirov, B.Z.Kazımov  
 
Bu minimallığa cavab verən 
1
α
, 
2
α
 və 
3
α
 ədədlərinin qiyməti axtarılan 
0
s
, 
k
α
 
və 
m
α
 kəmiyyətlərinin təyin olunan qiymətləri olaraq qəbul edilirlər. 
 
 
=
A
at
q
p
p
z
p
s
p
p
k
)
(
)
(
)
1
(
)
(
0
μ
β
−
  və 
)
(
)
(
p
z
p
p
m
B
=
  işarələmələri daxilində (1)-(5) 
məsələsini aşağıdakı kimi formulə etmək olar:  
             
 
,
0
1
=
∂
∂
−
⎭
⎬
⎫
⎩
⎨
⎧
∂
∂
∂
∂
t
B
r
p
rA
r
r
                                              (7) 
,
0
0
p
p
t
=
=
      
                                             (8) 
                     
),
(
2
t
q
r
r
r
p
rhA
q
q
=
=
∂
∂
π
       
.
0
=
=
∂
∂
k
R
r
r
p
                           (9)  
Beləliklə, axtarılan naməlum parametrin təyini məsələsi (7)-(9) münasibətləri 
nəzərə alınmaqla 
)
(
α
J
 funksionalının minimumunun tapılması məsələsinin həlli kimi 
müəyyən olunur. 
İdentifikasiya prosedurunun sxeminə uyğun olaraq, əvvəlcə, naməlum 
)
,
( t
r
Ψ
 
funksiyası daxil edilməklə baxılan minimallaşdırılma məsələsi aşağıdakı ümumi 
funksionalın naməlum parametrlərə görə minimumunun tapılması  məsələsi kimi 
formulə edilir: 
[
]
+
−
=
∫
T
q
q
dt
t
р
t
r
p
J
0
2
3
2
1
)
(
)
,
(
)
,
,
(
α
α
α
 
∫∫
⎢
⎣
⎡
⎩
⎨
⎧
+
+
+
⎥⎦
⎤
−
⎭
⎬
⎫
∂
∂
Ψ
+
D
drdt
дt
дВ
дr
дp
rA
r
r
t
r
)
(
1
)
,
(
2
3
2
2
2
1
α
α
α
ε
                   (10) 
 
)
,
( t
r
Ψ
 funksiyasını aşağıdakı sərhəd məsələsinin həlli kimi seçirik: 
                             
=
∂
Ψ
∂
t
B
p
⎥
⎦
⎤
⎢
⎣
⎡
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛ Ψ
∂
∂
∂
∂
−
∂
∂
⎥
⎦
⎤
⎢
⎣
⎡
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛ Ψ
∂
∂
rA
r
r
r
r
p
rA
r
r
p
                           
(11) 
Burada 
p
A
  və 
p
B
 -  müvafiq olaraq
A
  və 
B
 funksiyalarının 
p
-yə görə 
törəmələrdir.  

---