21
hazırlayırdı. İ.Ori 1701-ci il iyulun 25-də I Pyotra rus qoşunlarını
Cənubi Qafqaza yürüşə həvəsləndirmək məqsədi ilə 18 bənddən
ibarət xüsusi hərbi müdaxilə planını göndərmişdi. O, öz
məktubunda I Pyotrdan Cənubi Qafqaza yürüş zamanı Şamaxı
şəhərini xüsusi nəzarət altında saxlamağı xahiş edirdi.
“Şamaxının tutulması Armeniya torpağına girmək üçün ilk
açardır” – ifadəsini işlədən İ.Orinin planına görə 5 min atlı və 5
min piyadadan ibarət olan rus qoşunu gəmilərlə Niyazabada
gəlməli, oradan quru yolla Şamaxı istiqamətində irəliləməli və
xristian süvarisinin köməyi ilə Şamaxı şəhəri 2 saat müddətinə ələ
keçirilməli idi.
Rusiya imperatorunun Şərq siyasətində şimal-şərqi Azərbaycan
mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Hətta Şirvan üsyanından əvvəl
Peterburqda qarşıda duran yürüş barədə tərtib olunan sənədlərdə
bu yürüş “Şamaxı ekspedisiyası” adlandırılırdı.
Xanlıqlar dövründə Şamaxı şəhəri xanlığın mərkəzi kimi yenə
də iqtisadi və siyasi əhəmiyyətini saxlamışdı. XVIII əsrin
əvvəllərində Şamaxıda olmuş ingilis səyyahı Con Bel şəhəri dağ
döşündə amfiteatr şəklində tikilmiş şəhər kimi xatırlayırdı. Lakin
Şamaxı şəhəri Nadir xan Əfşar tərəfindən 1734-cü ildə dağıdıldığı
üçün əhalinin Yeni Şamaxıya köçürülməsi ilə əlaqədar Şamaxının
adı tarixi ədəbiyyatda Köhnə Şamaxı kimi çəkilir. XVIII əsrin 70-
ci illərində Şamaxıda 1000-ə yaxın evdə 5-6 min adam yaşayırdı.
Şəhərlər inzibati cəhətdən məhəllələrə bölünürdü. S.Qmelinin
verdiyi məlumata görə, Köhnə Şamaxı doqquz məhəlləyə
bölünürdü: Yuxarı qala, Sarı¬torpaq, Qala bazar, Yəhudi, İmam,
Meydan, Şahpəri, Gilandibli, Nar ağacı məhəllələri.
Xanlığın paytaxtı kimi özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayan
Köhnə Şamaxı sənətkarlıq mərkəzi olmaqla yanaşı, həm də böyük
ticarət mərkəzi idi. S.Solovyovun təbirincə desək, Şamaxı
şəhərinin əhalisi sanki ticarət üçün yaranmışdır.
1768-ci ildə Şamaxı xanlığı qubalı Fətəli xan tərəfindən tabe
edilərkən, Fətəli xan Dərbənd, Quba və Salyandan Köhnə
22
Şamaxıya 1000 ailə köçürür. 1769-cu ilin iyulunda Yeni Şamaxı
dağıdılır və əhalisi Köhnə Şamaxıya köçürülür.
1789-cu ildə qubalı Fətəli xanın ölümündən sonra, Şamaxı
xanlığında hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr baş verir. 1792-
ci ildə həmin mübarizədə Mustafa xan qalib gəlir. Mustafa xan
mərkəz kimi Köhnə Şamaxını yox, Yeni Şamaxını seçir. Lakin
əsrin sonunda bütün əhali Köhnə Şamaxıya qayıdır. Beləliklə,
1775-ci ildən xaraba vəziyyətində qalan Şamaxı şəhəri yenidən öz
əvvəlki yerində bərpa edilib tikilməyə başladı.
Bu qədər dağıntı və zorakı köçürmələrə baxmayaraq, Şamaxı
şəhəri xanlıqlar dövründə də sənətkarlıq mərkəzi kimi öz əvvəlki
şöhrətini qoruyub saxlaya bilmişdi. XVIII əsrin sonlarında
Azərbaycanda olmuş S.Bronevskinin təbirincə desək, «ticarət və
sənətin qədim ruhu Şamaxıda hələ tamamilə sönməmişdi».
Rusiyadan İrana və Hindistana, yaxud əks istiqamətə mal
aparan tacirlər çox zaman Bakı və Niyazabad limanları vasitəsilə
Şamaxıya gəlir, burada mal mübadiləsi aparırdılar. Bakıdan
Tiflisə gedən yol Şamaxıdan keçdiyi üçün Şamaxının ticarət
dövriyyəsində oynadığı rol inkaredilməzdir. S.Zevakin Şamaxının
hələ XVI-XVII əsrlərdə Rusiyanın Səfəvi dövləti ilə ticarət
əlaqəsinin mərkəzi olduğunu göstərirdi. 1721-ci ildə isə Fransa
sarayına xarici və Rusiya ticarətində Şamaxı ipəyinin əsas rol
oynadığı haqqında məlumatlar çatırdı.
1805-ci ilin sonlarında xeyli müqavimətdən sonra Şamaxı
xanlığı daxili müstəqilliyi saxlanılmaqla Rusiya imperiyasının
tərkibinə qatılır. 1820-ci ildə isə çar Rusiyası Şamaxı xanlığını
tamamilə ləğv edir. 1846-cı ildə Şamaxı şəhəri quberniya
mərkəzinə çevrilir.
1917-ci il fevral inqilabı nəticəsində çarizmin devrilməsi
Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb
oldu. Şamaxıda da Müsəlman Milli Şurası yaradıldı. Şuranın əsas
məqsədi Şamaxının azərbaycanlı əhalisini milli ideallar ətrafında
birləşdirmək, onun maraq və mənafelərini müdafiə etməkdən
ibarət idi.
23
Lakin 1917-ci ilin sonları - 1918-ci ilin əvvəllərində Cənubi
Qafqazda, o cümlədən Bakıda formalaşmış hərbi-siyasi şərait
Şamaxıya da təsirsiz ötüşmədi. 1918-ci ildə S.Şaumyanın fitvası
ilə erməni silahlı dəstələri, Şamaxıda Sovet hakimiyyəti qurmaq
adı altında, Bakıda törədikləri dəhşətli qırğından sonra ikinci
qırğını Şamaxı qəzasında törətmişdilər. Şaumyan 1918-ci ilin
aprelin 13-də Sovet Rusiyası Xalq Komissarlar Sovetinə
göndərdiyi məktubda Şamaxıya artilleriya və pulemyotları olan
«yeni dəstələr» göndərdiyini etiraf edirdi. S.Şaumyanın rəhbərlik
etdiyi Bakı Soveti erməni hərbi hissələrini Şamaxıya göndərərək
yerli azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətdilər.
Ermənilər Şamaxı şəhərində azərbaycanlılara məxsus 1 milyard
manatlıqdan yuxarı dəyəri olan əmlakı qarət etmiş, şəhərin
azərbaycanlılara məxsus bütün evlərini yandıraraq məhv etmişlər.
Şəhərdə 13 məscid, o cümlədən böyük tarixi abidə olan «Cümə
məscidi» yandırılmışdır. M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, əski
Şirvanşahların bu qədim paytaxtı bir həmlədə atəşə verilib,
məşhur tarixi camiyə varıncaya qədər yaxıldı. Yalnız erməni
məhləsi salamat buraxıldı.
Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası 1918-ci ilin iyul ayının 18-də
Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan korpusunun birgə apardıqları
uğurlu döyüş əməliyyatları nəticəsində azad edilənə qədər daşnak-
bolşevik qüvvələrinin işğalı altında qaldı.
Şamaxı şəhəri düşmənlərdən azad edildikdən sonra sağ qalmış
əhali yavaş-yavaş geri dönməyə başladı. Şəhərdə həyat tədricən öz
axarına düşürdü. Az müddət ərzində qəddi-qamətini düzəldən
Şamaxı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi, mədəni
həyatında mühüm rol oynamış mərkəzə çevrildi.
1969-cu ildə Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə gəlişi ilə
Şamaxının yenidən inkişafı və tərəqqisi başlamışdı. Onun şəxsi
tapşırığı ilə hazırlanmış «Şamaxı rayonunun iqtisadiyyatının və
mədəniyyətinin daha da inkişaf etdirilməsi tədbirləri haqqında»
Azərbaycan KP MK və Nazirlər Sovetinin 1978-ci il 21 yanvar
Dostları ilə paylaş: |