Телман Оруъов

 
34 
VI  cədvələ, Qayın nəql etdiyi isə V cədvələ aid idi. Görkəmli hüquqçu  Ulpian yazır 
ki,  XII  cədvəl  qanununa  görə  bədxərcə,  israfçıya  ona  məxsus  olan  əmlakı  idarə 
etmək qadağan olunurdu. Yaxud Tsitseron yazır ki, sahiblik müddəti torpaq sahəsinə 
görə  iki  il,  bütün  başqa  əşyalara  görə  bir  il  müəyyən  edilirdi.  Ulpian  yazır  ki.  XII  
cədvəl  qanunu  göstəriş  verirdi  ki,  15  fut  hündürlüyündə  olan  ağacların  yuxarısı 
kəsilsin ki, qonşu sahəyə ziyan vurmasın. Tsitseron "Dövlət haqqında" əsərində qeyd 
edir ki, XII cədvəl qanunu az sayda cinayət əməlinə görə ölüm hökmü qoymuşdu və 
o  cümlədən  kimsə  başqasına  böhtan  xarakterli  və  ya  onu  biabır  edən  mahnılar 
qoşduqda  və  oxuduqda  bu  cəzanı  tətbiq  etməyi  zəruri  sayırdı.  Və  yaxud,  kim 
başqasına  xətər  yetirsə  və  zərər  çəkənlə  barışmamışdırsa,  ona  da  eyni  xətər 
yetiriləcəkdir.  Sonuncu  qanun  maddəsində  biz  tayfa  cəmiyyətindən  qalmış  Talion 
qanununun  bir  başa  XII    cədvəl  qanunlarına  daxil  edildiyinin  şahidi  oluruq.  Ulpian 
qeyd  edir  ki,  kim  ev  heyvanının  ona  ziyan  vurmasından  şikayət  edirsə,  XII    cədvəl 
qanunu  müəyyən  edirdi  ki,  ya  zərərçəkənə  həmin  mal-qara  verilməlidir,  yaxud  da 
onun sahibi dəyən zərərin əvəzini ödəməlidir.  
Böyük  Plini  özünün  "Təbiət  tarixi"  əsərində  yazır  ki,  XII  cədvəl  qanunlarına 
görə  yaşlı  adam  üçün  kotanla  işlənmiş  tarlada  məhsulu  gecə  vaxtı  otartmaq  və  ya 
biçmək ölümcül günah hesab olunurdu. Qay xəbər verir ki, XII cədvəl qanunu belə 
qayda  qoyurdu  ki,  kim  tikilini  və  ya  evin  yanında  yığılmış  taxıl  tayasını  qəsdən 
yandırırdısa,  onu  qandala  salıb  döymək  və  sonra  öldürmək  lazımdır.  Yanğın 
ehtiyatsızlıqdan baş verdikdə isə təqsirkar dəyən ziyanı ödəməli, buna maddi imkanı 
olmadıqda,  daha  yüngül  cəza  tətbiq  edilməlidir.  Böyük  Plini  məlumat  verir  ki,  XII 
cədvəl  qanununa  görə  gecə  vaxtı  oğurluq  edən  yerindəcə  öldürülmüşdürsə,  onun 
ölümü  qanunauyğun  sayılacaqdır.  Qay  bildirir  ki,  XII  cədvəl  qanununa  görə 
müddətindən asılı olmayaraq, oğurlanmış şeyi əldə etmək qadağandır. Böyük Katon 
isə  yazır  ki,  bizim  əcdadlarımız  belə  bir  qayda  qoymuşdular  və  bu  qanunda  təsbit 
olundu  ki,  oğrudan  oğurladığı  əşyanın  dəyərinin  iki  misli  məbləğini  ödətdirmək, 
sələmçidən isə alınan faizlərin dörd misli həcmində pul almaq lazımdır.  
Pavel xəbər verir ki, XII cədvəl qanununa görə saxlanmağa qoyulmuş əşyaya 
görə  onun  dəyərinin  ikiqatı  həcmində  iddia  edilməlidir.  Böyük  Plini  yazır  ki,  XII 
cədvəl  qanununa  görə  məhsulun  gizli  məhv  edilməsindən  ötəri,  insan  qətlinə  görə 
olduğundan daha ağır ölüm cəzası tətbiq edilirdi. Qay maraqlı bir məlumat verir ki, 
əgər kimsə zəhərdən danışırsa, onun səhhət üçün zərərli və ya faydalı olduğunu əlavə 
etməlidir, çünki dərman özü də zəhərdir.  
Martsian  yazır  ki,  XII  cədvəl  qanununa  görə  kim  roma  xalqının  düşmənini 
Roma  dövləti  üzərinə  hücuma  təhrik  edirsə  və  ya  o  adam  ki  roma  vətəndaşını 
düşmənə  verir,  o,  ölüm  cəzasına  məhkum  olunmalıdır.  Silvian  isə  müasir  insan 
hüquqlarının  bünövrəsindən  nişan  verən  bir  hüquqi  norma  haqqında  xəbər  verir  və 
göstərir  ki,  XII  cədvəlin  tələbinə  görə  hər  hansı  bir  adamı  məhkəməsiz  həyatdan 
məhrum etmək qadağandır.  
XII cədvəl qanununlarında mülki məsələlərə, mülkiyyət münasibətlərinə, ailə, 
nikah,  qula  münasibət  məsələlərinə  geniş  yer  verilir  və  cəmiyyətin  əsas  sinifləri  və 
qrupları arasındakı münasibətlər nizamlanır. Bu qanunda xalqın əsas hüquq subyekti 
olduğu  bir  daha  qeyd  edilir  və  göstərilir  ki,  xalq  yığıncağının  qəbul  etdiyi  hər  bir 
qərar qanun gücünə malikdir.  

---

 
35 
Diqestlər On iki cədvəl qanunlarının yaranması haqqında da maraqlı məlumat 
verir.  Çar  qovulduqdan  sonra  tribunların  təklifi  ilə  əvvəlki  çar  qanunları  öz 
əhəmiyyətini  itirdi  və  artıq  qanun  gücünə  malik  olmadığı  üçün  roma  xalqı  yenidən 
qoyulmamış qaydalardan və adətlərdən istifadə etməyə başladı və bu iyirmi il davam 
etdi. Bunun sonralar da davam etməməsi üçün roma xalqının qərarı ilə on adam təyin 
edilməsi  qərara  alındı  ki,  onlar  yunan  polislərinin  qanunlarından  iqtibas  etsinlər, 
onlardan  lazım  olanları  götürsünlər  ki,  Roma  polisi  də  möhkəmlənsin.  Bu  qanunlar 
mis  lövhələrə  yazılıb  Forumda  natiq  tribunasının  qarşısında  qoyuldu  ki,  adamlar 
bunları  yaxşı  görsünlər.  Həmin  on  adama,  detsemvirlərə  icazə  verildi  ki,  lazım 
gəldikdə  onları  təshih  və  izah  etsinlər.  Bu  vaxt  onlar  gördülər  ki,  ilkin  qanunlarda 
nəsə  çatmır,  ona  görə  də  sonrakı  il,  əvvəlkilərə  iki  əlavə  cədvəli  də  əlavə  etdilər. 
Buna  görə  də  bu  qanunlar  On  iki  cədvəl  qanunu  adını  aldı.  Qanunlar  Roma 
dövlətinin möhkəmlənməsinə  xidmət etməyə başladı.  
Bu  dövrdə  baş  verən  digər  hadisələrə  gəldikdə,  Romanın  görkəmli 
şəxsiyyətlərindən  biri,  şəhəri  qalların  istilasından  xilas  edən  Mark  Furi  Kamillin 
əməllərini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Əlbəttə, ondan bir qədər əvvəl Roma tarixində 
təvazökarlıq və sadəlik rəmzi kimi tanınan Kvinkti Tsintsinnat (460-cı ildə o, konsul, 
450-ci və 439-cu illərdə diktator olmuşdu) igidliyinə, vətəndaşlıq borcuna sədaqətinə 
görə  ən  məşhur  şəxsiyyətlər  arasında  özünə  yer  tapmışdır.  O,  Vatikanda  olan  dörd 
yugerlik (1 ha) sahəsini kotanla becərməklə məşğul olanda, müharibə başlanan kimi 
romalılar onu diktator seçirdi, müharibəni zəfərlə başa vurduqdan sonra Tsintsinnat 
könüllü  olaraq  diktatorluqdan  imtina  edib,  yenidən  atasından  qalan  həmin  torpaq 
sahəsində öz kotanı ilə işləməyə qayıdırdı. Furi Kamill isə vətənə dönməz sədaqəti, 
yüksək  sərkərdəlik  qabiliyyəti  və  ədaləti  ilə  seçilir.  O,  təkcə  Romanı  yadelli 
işğalçılardan  azad  etməmişdir.  Həm  də  bu  şəhərdə  qaraguruhun  diktaturasının 
yaranmasının qarşısını cəsarətlə almışdır.  
Furi Kamill bir sərkərdə kimi çoxlu məşhur qələbələr çalmış, beş dəfə diktator 
seçilmiş, dörd dəfə triumf qeyd etmişdir. Vətən qarşısında əvəzolunmaz xidmətlərinə 
görə o, "Romanın ikinci əsasını qoyan" ləqəbini almışdı.  
M.ə.  IV  əsrin  əvvəllərində  senatla  mübahisə  edən  xalq  konsulları  seçmədi  və 
dövlətdə  ali  hakimiyyəti  öz  seçdikləri  hərbi  tribunlara  verdi.  Bütünlükdə  onların 
səlahiyyətləri konsulların hüquq və vəzifələrinə bərabər idi. Bu dövrdə hərbi tribun 
Kamill  böyük  şöhrət  qazanmışdı.  Zəkasına  görə  o,  başqalarından  yüksəkdə 
durduğundan,  qələbənin  şöhrəti  daim  ona  qismət  olurdu.  O,  senzor  olan  vaxt 
(senzorların  əsas  vəzifəsi  əhalinin  siyahıya  alınmasını  keçirmək,  senat  üzvlərinin 
siyahısını  nəzərdən  keçirmək,  verginin  daxil  olmasına  nəzarət  etmək,  dövlət 
gəlirlərini  kiminsə  ixtiyarına  tapşırmaq  və  vətəndaşların  davranışına  və 
xasiyyətlərinə,  adətlərinə  nəzarət  etmək  idi)  cərimə  qorxusu  ilə  cavanları  məcbur 
edirdi  ki,  müharibələr  nəticəsində  sayı  çoxalmış  dul  qadınlara  evlənsinlər.  Sonra  o, 
əvvəllər vergi verməyən yetimlərin üzərinə vergi qoydu.  
Onun  igidliyindən  daha  çox,  ədalətli  və  bu  ədalətinin  vasitəsilə  ən  güclü 
düşmənə qan axıtmadan qalib gəlməsi, Falisk şəhəri Faleriyanın alınmasında özünü 
göstərdi.  Daha  böyük  olan  Veyi  isə  o  vaxtlar  Etruriyanın  ən  gözəl  şəhəri  hesab 
olunurdu. Ordusunun say tərkibinə gəldikdə Veyi heç də Romadan geri qalmırdı. İki 
şəhər  bir-biri  ilə  şöhrət  və  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  aparırdı.  Bu  şəhərin  uca 

---