32
olmaqla, onun təsiri davam edən əhəmiyyətə malik idi. Respublika senatı çar
dövrünün senatının varisi idi. Çar epoxasının senatı Romulun qoyduğu ənənəyə görə
ən nüfüzlu ailə atalarını bir yerə yığmışdı. Çar dövrünün senatı çarın namizədliyini
irəli sürmək məsuliyyətini daşıyırdı və heç şübhəsiz onun daimi məsləhətçisi olurdu.
Senatın üzvü artıq aristokrat olmaqla, səmərəli mənəvi gucə malik olurdu və bu
onların hərəkətinə vəzn verməklə yanaşı, onların şəxsiyyətini vətəndaşların gözündə
qeyri-adi dərəcədə qaldırırdı.
Senat əvvəlcə patritsi tayfalarının başçılarından təşkil edilirdi. Lakin tezliklə
öz tərkibinə şəhərin bütün keçmiş magistratlarını daxil etdi, onların adı siyahıya daxil
edilirdi və beləliklə onlar conscripti-yə çevrilirdilər. Əvvəlcə senatorlar konsullar
tərəfindən, sonralar isə senzorlar tərəfindən təyin edilirdi. Beləliklə, senatın
tərkibinin dəyişdirilməsi yalnız hər beş ildən bir baş verirdi. Bu vaxt yeni senzorlar
seçilirdi. Senatorlar ömürlük bu vəzifəni tuturdu.
Senatın aristokratları özlərini bütün sahələrdə nümayiş etdirirdilər.
Respublikanın ilk illərində xalq yığıncaqlarında qanunlar səsə qoyulduqdan və qəbul
edildikdən sonra, senat tərəfindən bəyənilirdi. Lakin m.ə. IV əsrin ikinci yarısından
senat xalq yığıncağından sonra hərəkət etmək əvəzinə, xalqın səsveməsini
qabaqlayırdı. Qanunları təklif etmək təşəbbüsü hüququ ilə senat sanksiyası öz
məqsədinə çatırdı. Senatın rəyləri vaxtında qanun qüvvəsini alırdı.
Senat həmçinin xarici işlərdə böyük hakimiyyətə malik idi. Əcnəbi
hakimiyyətlərin səfirləri özlərini onun qarşısında təqdim edirdilər və senat xarici
ölkələrə göndərilmək üçün elçiləri seçirdi. Hər şeydən əlavə, ictimai maliyyə
vəsaitləri dövlət xəzinəsinə daxil olan vaxtdan ona ali nəzarəti həyata keçirirdi və
məsrəflər və vergilər barədə son qərarı verirdi.
Senatorlar böyük malikanə mülkiyyətçiləri idi, həm də fərasətli, səriştəli
inzibatçılar idi. İşğallar vaxtı onlar üçün həqiqi çətinliklər qalxdı, çünki işğallar
onlara idarə etmək üçün təkcə şəhər və ölkələr vermirdi, həm də əsl imperiyanın
inzibatçılığını həyata keçirmək lazım gəlirdi.
Respublikanın ilk iki əsrində plebeylər ardı kəsilməyən cəhdlər edirdilər ki,
iddia etdikləri siyasi mövqeləri ələ alsınlar və patritsilərin möhkəm yapışdıqları
imtiyazları mütərəqqi qaydada parçalayıb, onların bir hissəsinə sahib olsunlar.
Mübarizə həm iqtisadi, həm də mülki səviyyələrdə gedirdi. Plebeylər ictimai
torpaqların genişləndirilməsini istəyirdilər. Bu, böyük mülkiyyətçilərin nüfuzu
altında olan torpaqların onların istifadəsinə verilməsinə yol açırdı. İctimai torpaqlar
Roma ordularının tədrici işğallarının nəticəsi kimi ardıcıl olaraq genişlənirdi.
Patritsilər və plebeylər arasındakı uzun münaqişə çoxlu dəyişikliklərdən
keçirdi. Respublikanın ilk onilliklərində plebeylər dövlətin içərisindəki dövlət
formasında özlərini təşkil etməyə qadir idilər. Respublikanın birliyi bütünlüklə
dəstəklənirdi, lakin bu onun mövcudluğunun bünövrəsinə qorxu yaradan ciddi
böhran baş verənə qədər davam etmədi.
Plebeylərin təşkilatlanması və müdafiə olunması prosesi açıq şəkildə baş
verirdi. Respublikanın başlanğıcı dövründə, 493-492-ci illərdə ənənəyə müvafiq
olaraq, plebeylər hərbi kampaniyadan silahla qayıdaraq Müqəddəs Təpəni tutdular və
Senatı məcbur etdilər ki, bütün şəraitlərdə plebsi müdafiə etməyə qadir olan
magistrat vəzifələrini onlara versin. Plebsin tribunları toxunulmaz və müqəddəs idi
33
və icra hakimiyyətinin mümkün fəaliyyətindən plebeylərə təhlükə yaransaydı, onlara
kömək edə bilərdi. Onlar həmçinin veto hüququna malik idilər, bu səlahiyyətlə onlar
konsulların, senatın, xalq yığıncağının qəbul etdiyi qərarın, əgər plebs üçün haqlı
olmayaraq zərərli olması müəyyən edilsəydi, onun həyata keçirilməsinin qarşısının
alınmasını xahiş edə bilərdi.
Edillər isə məbədləri himayə etmək, arxivləri qorumaq və bazalarda qayda
yaratmaq üçün yaradılmışdı.
Adi qaydada olan magistratlardan (bir illiyə seçilən və yalnız onlara məxsus
olan vəzifə borclarını yerinə yetirənlər) ən aşağı həlqə kvestorlar idi. Əvvəlcə 4, m.ə.
II əsrdə 8, b.e. I əsrində isə 20 kvestor seçilirdi. Kvestorlar xəzinəyə müdirlik edir,
mədaxil və məxaric üzrə maliyyə kitablarını aparır, hərbi yürüşlərdə konsulları
müşayiət edir, əsirlərin satışı və hərbi qənimətin uçotu ilə məşğul olurdular.
Roma respublika quruluşu təşəkkül tapdıqca dövlətin idarə edilməsinə imkan
verən əsas amillər də formalaşmağa başladı. Aristokratiya çarlıqdan ciddi surətdə
fərqləndiyinə görə, bu quruluşu möhkəmləndirmək və qorumaq üçün qanunlar lazım
idi. Romalılar artıq Afina arxontu Solonun hələ m.ə. VI əsrin əvvəlində qanun
yaratdığından, islahatlar keçirərək tayfa quruluşu qalıqlarını məhv etdiyindən
xəbərdar idilər. Solon qanunlarını öyrənmək üçün onlar V əsrdə Afinaya öz
nümaynədələrini də göndərmişdilər. Yeni yaranan quruluşunun zəruri ehtiyacları,
yunanların qanun yaradıcılığının müsbət təsiri romalıları qanun toplusu yaratmağa
sövq etdi. Respublika quruluşunun faktiki olaraq patritsilər yaratmışdılar və onlar öz
hakimiyyətini möhkəmləndirmək, çarlığın bərpa olunmasının qarşısını almaq və
buna imkan yaradan tayfa quruluşunun bəzi elementlərini saxlamaqla yanaşı, onun
aparıcı təsirini məhv etmək üçün XII cədvəl qanunları adlanan qanunlar kodeksini
meydana gətirdilər. Belə güman edilir ki, XII cədvəl qanunvericiliyi m.ə. 451-450-ci
illərdə yaranmışdır. Onu bu məqsəd üçün seçilmiş, Appi Klavdinin başçılıq etdiyi on
qulluqçu tərtib etmişdi. Bu qanunlar arxaik dövrün elementləri ilə, yeni dövrün
tələblərindən irəli gələn hüquqi normaların sintezi idi. Bu qanunlarda ibtidai dövrün
qalıqları da, çar qanunlarının tələbləri də öz əksini tapırdı. Ona görə də bu qanunlarda
qəddarlıq heç də az yer tutmurdu və bəzi məsələlərdə hətta yunanların Drakon
qanunlarından da sərt xarakter daşıyırdı. Belə ki, Drakont hər cür əmlak oğurluğuna
görə, istər bu qiymətli bir şey, yaxud bostandan məhsul oğurlamaq olsun, ölüm
hökmü nəzərdə tuturdusa, XII cədvəl qanunlarında klient münasibətlərində sədaqəti
pozmağa görə ölüm cəzası nəzərdə tutulurdu. Romalıların qanunu eybəcər uşaqların
öldürülməsinə icazə verirdi. Qanunlarda o dövrki Roma cəmiyyətinin sosial şəraiti
də, müxtəlif mülkiyyət formaları da öz əksini tapır. Qanunları daha yaxşı
öyrənməkdə roma hüquqçularının nəzəri əsərləri olan Diqestlər böyük əhəmiyyətə
malikdir, onlar təkcə Roma hüququnu izah etməklə kifayətlənmir, onun yaranma
tarixini də geniş təsvir edirlər. Ona görə də Diqestlərin müəllifləri, həmçinin bir çox
Roma mütəfəkkirləri On iki cədvəl qanunları barədə geniş məlumat verirlər.
Məsələn. Tsitseron "Qanunlar haqqıda" kitabında göstərir ki, kimsə "həyatdan elə
asanlıqla məhrum edildi ki, necə ki, XII cədvəl qanununa görə çox eybəcər körpə
məhv edilirdi". Yaxud böyük hüquqçu Qay yazır ki, əcdadlarımız deyirdilər ki, hətta
həddi-buluğa çatmış qadınlar da onlarda olan yelbeyinliyə görə himayə altında
olmalıdır, XII cədvəl qanunu da belə qərara gəlmişdi. Tsitseronun qeyd etdiyi maddə
Dostları ilə paylaş: |