Tarix fani metodologiyasi asoslari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Mantiq (logika) fani metodologiya bilan yaqin aloqada, u tayyor bo`lgan bilimni tuzilmasini bayon etilganlarni aniq mazmuni va fikriy xulosalardan chetlashgan holda ramzlar va formulalar tilida uni formal aloqalari va unsurlarini tavsiflashga asosiy e`tiborni jalb qiladi.




Bilish nazariyasi fan metodologiyasi asosida yotadi. Bilish nazariyasi mavjud bolmaydi; aslida bilish nazariyasi bizning ongimiz, bizni bilimimizga uning aprior, empiric unsurlariga bergan esha tub asoslarga asosan biz uni huquqiy va umumahamiyatli deb tan olamiz; bizning tarqoq tasavvurlarimiz uchun birlashtirilgan ahamiyatga ega bogshib qosha ilmiy qiymat borsatilgan muammolarni boshqa yechimga kosha tamoyillarni qabul qilamiz, demak ular shartlagan fan metodlarini qabul qilamiz, boshqacha aytganda tegishli metodologiyani quramiz. Shunday qilib, fan metodologiyasi nazariy-bilish nuqtai nazaridan quriladi. Bilish nazariyasi uzoq vaqt bir tomonlama qurildi. U faqat tabiiy bilimlarni eTabiatnirganishga qarab qoldi; keyingi vaqtda esa bilish nazariyasi yangi soha-tarixiy bilish nazariyasi bilan boyidi. Qaysiki, bu soha XVIII asrning oxiri XIX asrda mutafakkirlar tarixiy bilimni otibor bera boshladilar.
Fan tarzida metodologik mulohazalar odatda buyuk kashfiyotlar orqasidan borgan, chunki ilmiy ijodiyot metodologiya tomonidan yaratilmaydi, fan ham birdaniga yuzaga kelmaydi, uning keyingi rivoji uni metodologiyasini ishlanish darajasida boglmaydi, bu yerda metodologiyaning fanni rivojlanishidagi o`rni emas, balki fan uchun ahamiyati torisida solmasa, asosiy tushunchalar oanalarga suyanadigan bogiy ishlab chiqilmagan atamalar mavjud boproq birlik izchillik va kelishuvchanlik hosil qilinsa, metodologiyani ozimiz va boshqalar uchun yana ishonchli qiladi, faqat asoslarni yaxlitligi yoki birligi, yoki asosiy nuqtai nazarni saqlanganligi birlashishda izchillik va xulosalarni olganda, ularni olishini tatibor beradigan obzi nazariy va amaliy faoliyatni qurish va tashkil qilish usullari, tamoyillari tizimi torisidagi ta oldingi faoliyatni natijasi, uning asosiy funksiyasi mazmunini ochish muammosini yechishga qaratilgan. Nazariya voqelikni aks ettirib o`zgaradi, ko`chib o`tadi, har qanday ilmiy metod ma`lum bir nazariya asosida ishlab-chiqiladi. Nazariya bu bilim sohasida fanda qonuniyatlar va jiddiy aloqalar torisida yaxlit tasavvur beradi. Nazariy bilim amaliyotda tizimlashadi, buyumlashadi va ob`yektivlashadi. Nazariya va metodni bir-biriga o`xshashligi mavjud, ular o`zaro bog`liq bo`ladi.

Boshqa fanlar kabi tarix fani ham ooyalar tizimiga aytiladi. Tarixni nazariy-metodologik asoslari fan sifatida fanda xos bozaro kelishilgan tarixiy tushunchalar tizimini tarixiy bilishning asosiy tamoyillarini koli bilan kotkazish orqali amalga oshirish mumkin.

Tarix fani metodologiyasi yana qoziga xos xususiyatlarini aniqlash mumkin emas. Tarix metodologiyasi umumiy maqsaddan tashqari ozini mavjudligini mantiqiy jihatdan shartlaydigan bilimning asosiy tamoyillariga keltirishi lozim, bu tarixiy bilimga ham tegishli; tarixiy bilim ham faqat oni qoidalarni ishlab chiqadi. Ular asosiy qonun-qoidalar bilan qo`shgan holda bizni tajribalarimizni tarixiy nuqtai nazardan ortasidagi boglum materialiga martasidagi farqlarga kam ezilarini fikricha har bir tadqiqotchi mazida tadqiqot materiallarini rivojlantiradi. Metod maxsus ilmiy ish jarayonida rivojlanadi, lekin asoslash uni xususiy rivojlanishi bilan almashtirishi mumkin emas, bunday asoslashlarni mali bilan oqlash mumkin. Ularning ahamiyatini aniq bilish tadqiqotchini ilmiy tafakkurini boshqaradi.

Bilish nazariyasi va uni genezisi torisidagi bunday tushunchlarni mavjudligini metodologik mushohada raqiblari intivituistlar ilmiy ijodiyotda, ilmiy metodga nisbatan qoladi. Ijodiy tasavvur hech qanday metodologiya bilan yaratilmaydi, lekin metodologiyada ulardan tori yoki notori foydalanish mumkinligi mezonlari torisida tushuncha hosil bo`ladi. Yetarli ijodiy tasavvurga ega bola olmaydi. Tarixchi olim o`zidan uzoq bozida ozida begona ong holatini qayta tiklashi lozim va olgan gshib tasavvur qilishlari lozim. U inson kechinmalarini his qilishi uchun qizglishi lozim. Qaysiki, inson hayotini turli xil kozi qiziqqan hodisani his qilishi, begona qiziqish manfaatlariga chuqur choziniki qilish va hokazo.

Aksincha u ozining shaxsiy individual ijodiyotini mavjudligi bu dalil, uni hech qanday tarixiy metod bilan yaratish mumkin emas.

Shu bilan birga tarixchi tadqiqotni masha asoslarini anglashi lozim. Tarixchi-olim intuitiv-sintetik metodlarni natijalarini tan olishi lozim, uning asosida aynan qanday tamoyillar yotadi va uni ahamiyati qandayligini, tadqiqot natijalarini, metodlarini qayta tekshiradi. Bunday metod bilan ishlaydigan tarixchi koz qurilmasini tornini oladi. Tarixchi-olim oz maqsadiga intuitiv-sintetik deviatsiya (tus) bilan emas, balki ilmiy-sintetizm qurilma yorganish nafaqat fanni qurilishi uchun amaliy qimmatga ega, balki uni rivojlanishi uchun ahamiyatlidir. Umumiy kashfiyot individual ijodiyotning mahsuli bolum oblsa u katta yutuq, ham oz kuch sarflab, faqat sogra samarali yakunlashga keladi. Kim metodologiya bilan tanish bonikmaga ega bonalishdagi mushohadani mustahkamlaydi, tadqiqotni berishiga tasatadi, tadqiqoqtchini uni tempramenti tortib ketishidan jilovlab, yoz tafakkurida zaruriy tejamkorlikka rioya qilishga majbur borganilgan mustaqil nuqtai nazarni qidirishga ortiqcha kuch sarflashdan tiyib turadi.

Ishni umumlashgan metodi ham ortasida oladi, boshqalarni tadqiqotiga ishonchini ortiradi va unga hamma narsani faqat orsatma-mezonlaridan foydalanadi, ularga rioya qiladi. Shunday qilib tarix metodologiyasini bilish tarixchiga tarixiy dalillarga nisbatan boshqalarni xulosalarini tizimli ularni metodlarini asosida tekshirishda imkon berib, bunday tekshirishdan keyin olingan qoniqarli natijalarga konoda tori bolib, qator kategoriya va tushunchalar hamda tarixiy qonuniyatlar xizmat qiladi. Mumtoz tarixnavislikda tarixiy jarayon tarix qonunlari bilan belgilanadi.