Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?

22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
70
karanə hərbi dəstək, Kalininqrad vilayətində “İsgəndər” ra ket lərinin 
yerləşdirilməsi hədələri, “Saakaşvili rejimi” ilə ABŞ-in “Səddam re-
jimi” misalında hesablaşma cəhdləri, Brejnev ənə nə lə ri formatın-
da yenidən nüvə silahları danışıqlarına qayıtmaq da daxildir. 
•  İmperiyanın  heç  olmasa  simvolik  olaraq  bərpası  cəhdləri 
və  Müstəqil  Dövlətlər  Birliyi  (MDB)  liderlərinin  loyallığına  ümid 
etmək  (ucuz  xammal  eksportu,  Rusiyanın  “gücünün”  simvolik 
etirafının  əvəzində  az  olmayan  subsidiyalar,  MDB  məkanında 
“NATO-dan  pis  olmayan”  lakin  heç  də  istənilən  şəkildə  uğurlu 
alınmayan  hərbi  ittifaq  yaratmaq  cəhdləri);  belə  strategiyanın 
sistemli  nəticəsi  Rusiya  hökumətinin  “MDB”  liderləri  tərəfindən 
aldadılmasıdır.  Bundan  başqa  2008-ci  ildə  artıq  aydın  şəkildə 
postsovet  ölkələrinin  itaətkar  sözə  qulaqasan  rolundan  imtina 
vektoru aydın görünməyə başlanıb.
• Dönükləri cəzalandırmaq cəhdi arzulolunan itəatkarlığa gə-
ti rib çıxarmadı, əksinə bu cür cəhdlərin nəticəsində bu ölkələrin 
Ru siyaya münasibəti durmadan yadlaşdı, və onların başqa nü fuz 
mərkəzlərinə yaxınlaşmaq istəyi isə artdı.
•  Çoxvektorlu  siyasət  aparmaq  cəhdləri  –  bu  bir  tərəfdən 
öz mə nafeyi naminə deyil, məhz “Amerikanın acığına” Şanxay 
Əmək daşlıq Təşkilatı çərçivəsində aktiv fəaliyyət, müharibədən 
əv vəlki  İraqla,  sonralar  isə  İran,  Hindistan,  Çin,  Venesuela,  və 
Kuba  ilə  münasibətlərin  dərinləşdirilməsi,  digər  tərəfdən  isə 
Qərbi güya özünün “Avropaya yaxınlığına” və “Demokratikliyinə” 
inandırmaq cəhdi.
Rusiya və onun qonşuluğundakı konfliktlər
Postsovet məkanında münaqişələrin sülh yolu ilə həlli pers-
pek tivi baxımından Kremlin siyasi strategiyası heç də ürəkaçan 
deyil. Bu arenada əsas motiv kimi “bu xüsusi maraq sahəsində” 
“ali  gü cün”  saxlanması,  bu  regiona  başqa  oyunçuların  buraxıl-
maması  (adətən  ancaq  qıcıqlandıran  və  əhəmiyyətsiz),  və 
“böl  və  hökm  et”  siyasəti  nəzərə  çarpır.  Buna  görə  münaqişə 
tərəflərinə Ru si yanın köməyinə ümid etməkdənsə öz aralarında 
razılığa gəl mək daha yaxşı olardı. Rusiyanı isə ancaq əldə olun-

---

22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
71
muş ra zılıq ların qarantı kimi, həmçinin münaqişə tərəflərinin əldə 
et dikləri razılıqları yerinə yetirmək üçün sülhyaratma qüvvələrinin 
təminatçısı kimi cəlb etmək olar.
Heç də Rusiyanın tezliklə və uzunmüddətli olaraq liberal laş-
ma  sına da ümid etmək olmaz. İndiki rejim ancaq dərin siyasi kri-
zis nəticəsində dəyişə bilər. Bu krizisdən çıxmaq yolları haq qın  da 
proqnoz  vermək  isə  hələ  ki  mümkün  deyil  (yuxarıda  vur ğu lan-
dığı kimi), lakin güc strukturlarının, çinovniklərin, geniş kütlə ara-
sında liberalizm tərəfdarlarının az populayarlığı da on ların asan 
qələbəsinə təminat vermir.
Həmçinin  daxili  krizis  vaxtı  Rusiya  siyasətçilərini  sərhədləri 
xa  ricində  olan  münaqişələr  o  qədər  də  maraqlandırmayacaq. 
Rus ordusunun dəstəyi ilə qorunan status-kvo olan regionlardakı 
mü vafiq güc vakuumu daha aqressiv yönümlü və hazırlıqlı qüv-
vələrdə hərbi əməliyyatlara başlanmaq arzusu oyada bilər, tez və 
arxayın uğur qazandıqda isə (bu isə şübhəli bir mə qam dır) post-
sovet  məkanında  siyasi  xəritəni  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişə 
bilər,  və  böyük  ehtimalla  isə  qeyri  stabilliyin  yeni  mərhələsinə, 
zorakılıq  eskalasiyasına,  hətta  genosid  residivinə,  kütləvi  qaç-
qın lar dalğasına qədər gətirib çıxara bilər. 
Postsovet təfəkkürü və konfliktləri
Postsovet  düşüncənin  hansı  xüsusiyyətləri  Avrasiya  mə ka-
nın da konfliktlərin tezliklə və sülhlə həll olunmasına mane olur? 
Bunun üçün sülh kompromislərinin tapılmasına həqiqətən mane 
olan sovet və postsovet mentalitetinin xarakterik xüsusiyyətlərini 
gös tərmək olar.
Məhz bu zəif olan “yadlar” a qarşı istənilən dərəcədə olan zo-
ra kılıq və məcburiyyətlərə haqq qazandıran “özümüzünkülər” və 
“yadlar”a sərt bölümdür (“əgər düşmən təslim olmursa onu məhv 
edirlər”, “bacarmırsan öyrədərik, istəmirsən məcbur edərik”). 
Bu  yol  avtoritar  rejimə  özünəməxsus  “stavkadır”,  razılaşma 
bacarığı tələb edən horizontal əlaqələr deyil, məcbur etmə yəni 
“vertikal” formada, “qayda qanunun” “güclü əllə” nəzarətdə sax-
lanması deməkdir.

---

22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
72
Müvafiq olaraq münaqişə tərəflərinin hər biri o həlli düzgün 
hesab edir ki, düşmən məğlub edilib, alçaldılıb və qovulub, , bu-
nun üçün ya “zəhmli hökmdar “rolunu öz üzərinə götürməyə ya 
da  (kifayət  qədər  resurs  yoxdursa)  köməyə  həmin  rolda,  lakin 
öz  tərəfində  olan  güclü  dövləti  çağırmağa  (məs.  Rusiya, ABŞ, 
Türkiyə) ümid edir.
Liberalizm  və  ərazi  konfliktləri  nisbətinin  daha  ümumiləşmiş 
mə sələlərinə baxaq. Kobud şəkildə desək konfliktlərin sülh yolu 
ilə həllinin uğursuzluğu əsas iştirakçıları və əhali arasında li beral 
ideologiyanın defisiti ilə deyil (münaqişə tərəflərinin hakim qrupla-
rı), münaqişə tərəflərinin struktur situasiyalarda strategiya seçimi 
sərtliyində, dərinləşmiş inanclarda, keçmiş aqressiv strategiyalar-
da yaranmış komplekslərdir ki, bu zaman istənilən sülh kompro-
misi hakim qrupun özünün legitimliyini təhlükə altına qoyur. 
Liberalizm və millətçilik arasında olan ziddiyyəti aradan qal-
dır maq mümkündürmü?
Bu heç də ziddiyət deyil. Çoxlu sayda amerikalı, britaniyalı, 
alman, fransız, rus, eyni vaxtda həm liberal (sülh və tolerantlıq 
uğ runda çıxış edirlər) həm də millətçidirlər (öz ölkələrinin prioritet 
maraqlarını üstün tuturlar.
Millətçilik bir tərəfdən, etnik separatizmə (milli ərazi bütöv lü-
yü nə təhlükə yaradan) qarşıdır, digər tərəfdən başqalarının impe-
ri ya ambisiyaları (millətin suverenitetinə təhlükə) və həm də öz, 
şəxsi imperiya ambisiyalarının (belə ki, yeni əyalət və etnosla-
rın daxil edilməsi, israrla vahid millətə çevrilmək, etnik azlıqların 
məc burən saxlanması onun siyasi, sosial, mədəni və vətəndaş 
bir liyinə, stabilliyə, sülh şəraitində yaşamasına və ölkənin in ki şa-
fına təhlükə yaradır) əleyhinədir.
Liberalizm birbaşa olaraq tiraniyanı, despotizmi, totalitarizmi, 
si yasi repressiyalar rejimini dəstəkləyən, inkişaf etdirən ideolo gi-
ya ların əksinədir. 
Beləliklə əgər millətçilik belə rejimləri irəli aparmırsa, dəs tək-
lə mirsə onda liberalizmlə birləşə bilər.
Bütün bunlarla yanaşı liberal ideologiya konfliktlərin sülh yolu 
ilə həllində hansı töhvəni verə bilər? Kifayət qədər aydındırmı ki, 
liberal ideologiya o zaman münaqişəyə cəlb olunmuş iştirakçılar, 
tərəfkeş qüvvələr üçün əhəmiyyətli dərəcədə təsirli olar ki, təkcə 

---