5
GİRİŞ
Fəlsəfə (yun. Φιλοσοφία) sözü yunancadan tərcümə-
də “müdrikliyi sevmək” deməkdir. Qədim təsəvvürlərə görə
müdriklik xüsusi bir anlayış və həyat tərzidir ki, o da yal-
nız tanrıya məxsusdur. İnsan isə müdrikliyə tam yüksələ
bilməz, yalnız ona doğru yönələ və ya onu sevə bilər. Bu-
na görə də müdriklik sözünü “həqiqət” kimi də anlamaq
mümkündür. Beləliklə, fəlsəfə sözünün mənasını “həqiqətə
yönəlmə” kimi də vermək olar. Fəlsəfi düşüncəyə məxsus
insan dünyanı olduğu kimi dərk etməyə və qavramağa ça-
lışır.
İnsanları hisslərlə ölçülə bilməyən anlayışlar haq-
qında düşüncələrə yönəltmək fəlsəfənin ən əhəmiyyətli
xüsusiyyətlərindən biridir. Digər elmlər ayrı-ayrı obyekt-
ləri araşdırır, onları təcrübədən keçirir, fəlsəfə isə bütün
elmlərin üstündə duraraq onların əldə etdikləri nəticələri
ümumiləşdirir, onların arasında əlaqə yaradır və bilikləri
məntiqi ardıcıllığa salır.
Fəlsəfə şübhələrdən başlayır, çünki filosof hər şeyi
anlamağa, şeylərin mahiyyətinə varmağa çalışır. Şübhə-
çilik istənilən sahədə, o cümlədən cəmiyyətin həyat tər-
zinə və ictimai qaydalara münasibətdə yarana bilər. Şübhə
hansısa səbəblər üzündən yaranır. Bu səbəblərin ən əsası
kökləşmiş dəyərlərin və anlayışların böhran həddinə
çatmasıdır.
Fəlsəfənin tarixi qədim zamanlardan başlamışdır. İn-
san nə qədər mövcud olmuşdursa, onun düşüncəsi, ifadə
etdiyi fikirləri də o qədər vardır. Düşüncənin inkişafı isə
6
analitik təfəkkürün formalaşmasına gətirib çıxarır. Elə bu
andan da fəlsəfə bir anlayış kimi ortaya çıxmış olur.
Ən qədim zamanlarda insanların düşüncələri daha
çox təcrübəyə yönəlmişdir. Onlar yalnız ətraflarında baş
verən hadisələrlə kifayətlənməmişdirlər. O dövrdə insan-
ların dünyagörüşü inanclar üzərində qurulur və buna
görə də fəlsəfə bir bilik sistemi kimi mövcud olmamışdır.
Yalnız ona doğru aparan yollar var idi.
Bu vəziyyət təxminən miladdan öncə V – IV yüzillik-
lərdə dəyişmişdir. Antik dövrün filosofları fəlsəfəni artıq
sistemli şəkildə ortaya qoya bilmiş, mifoloji dünyagörü-
şündən ayrılmağa başlamışdırlar. Buna bənzər proseslər
qədim Hindistan və Çində də müşahidə edilirdi. Ancaq
sonralar dünyanın inkişafı üçün antik fəlsəfənin əhəmiy-
yəti daha da artmışdır.
Antik dövrdə təfəkkürün inkişafı qarışıq və xaotik
olaraq deyil, sosial və tarixi təməllər üzərində məqsədə-
uyğun şəkildə qurulurdu. Fəlsəfə özündə mifoloji düşün-
cə ilə elmi bilikləri birləşdirirdi. Yunan filosofları dünyanı
yalnız əsatirlər və inanclarla izah etməkdən imtina etmiş-
dirlər. Onlar artıq hər şeyi sağlam düşüncə, məntiq, məq-
sədəuyğunluq baxımından izah edirdilər. Hətta, əsatirlər
və dini rəvayətlərə belə yeni mənalar vermiş, onları dü-
şüncənin arqumentlərinə uyğunlaşdırırdılar. Bu da mifo-
loji və dini dünyagörüşünün böhranının başlanması de-
mək idi.
Bununla belə, antik filosoflar və düşünən insanlar
qədim adətlərdən, cəmiyyət içində yayılmış vərdiş etdiyi
anlayışlardan və dəyərlərdən tam olaraq aralanmamış-
7
dırlar. Onların çoxu cəmiyyətdə yaşanan həqiqətlərə yeni
mənalar vermiş, onları gerçəkliyə uyğunlaşdırmağa çalış-
mışdırlar. Filosoflar cəmiyyətdə yayılmış dəyərlərin bə-
zilərini tənqid edib rədd etmişdirlərsə də başqalarını bə-
yənmiş, onları zamanlarına uyğunlaşdırmış və modern-
ləşdirmişdirlər. Son olaraq bu adətlər yeni anlamlar qa-
zanmış, gerçəkliyə uyğunlaşdırılmışdırlar.
Oturuşmuş adətlərin və dünyagörüşünün böhranı və
yeni fəlsəfi düşüncənin yaranmasının obyektiv sosial, si-
yasi, ictimai, ekoloji və başqa səbəbləri olmuşdur. Antik
dövrdə quldarlıq quruluşunun böhranı, gəmiçiliyin və ti-
carətin genişlənməsi, insan azadlıqları haqqında yaranan
təsəvvürlər kimi amillər də fəlsəfənin yaranıb inkişaf et-
məsində böyük rol oynamışdır. Məsələn, qədim yunanlar
başqa xalqlarla münasibətlər qurur və onların dünya-
görüşləri ilə tanış olurdular. Bütün bu proseslər ellinizm
dövründə daha da sürətlənmişdir.
Dünyanın olduğu kimi dərk edilməsi antik filosof-
ların başlıca məqsədi olmuşdur. Ona görə də, onlar təbiət
və insanla bağlı olan bütün sahələr haqqında fikirlər irəli
sürmüşdürlər. İlk olaraq ətraf mühit və kainat, sonra isə
insanla bağlı təlimlərin əsasını qoymuşdurlar. Sonralar isə
bunların əsasında fundamental elmlər yaranmışdır.
8
I.
QƏDİM YUNAN FƏLSƏFƏSİ
1.1. Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü
Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü mifoloji və dini dün-
yagörüşləri ilə səciyyələnir. Mifoloji dünyagörüşü inkişafın
ilkin mərhələsi, dünyanı dərketmə üsulu və ictimai dü-
şüncəsinin formasıdır. Mifologiya qədim cəmiyyətlərin əf-
sanə və əsatirlərindən ibarətdir. Orada tanrılardan, igid-
lərdən və başqa əfsanəvi personajlardan söhbət açılır.
Həm də bu əsatirlərdə daha da dərin düşüncəvi problem-
lərə toxunulurdu.
Mifologiyanın özəlliyi dünya ilə insanın, düşüncə ilə
emosiyaların, obyektlə subyektin fərqlərinə varılmama-
sındadır. Bu anlayışlar əsatirlərdə fərqləndirilmir.
Əsatirlər (miflər) ibtidai düşüncədən doğur. Onlar
bütünlüklə yunanların və başqa dünya xalqlarının dünya-
görüşünün formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Bütün
bu xalqlar əsatirlərin vasitəsi ilə mənəviyyatlarını və mə-
dəniyyətlərini formalaşdıra və dəyərlər sistemlərini ya-
rada bilmişdirlər. Əsatirlər incəsənət, poeziya, musiqi və
ədəbiyyatın inkişafına təkan vermişdir.
Dini dünyagörüşü də qədim yunan fəlsəfəsinin ya-
ranması yolunda önəmli amillərdən biri olmuşdur. Dində
varlıq dünyəvi və səmavi olmaqla ikiyə bölünür. Səma-
viliyin önəmi daha böyükdür. Qədim yunan dininin əsa-
Dostları ilə paylaş: |