58
Bundan sonra 25 il – əsrin bir çərəyini yaşadı. Və bu 25 ildə
onun ölüm haqqında fikirləri də, mənim qorxularım,
nigarançılğım, qəlbimin səksəkəsi də ömrümüzə sarmaşıb
bizimlə birgə yaşadılar:
Əvəzi Yola saldıq
xəstəliyi: diabet.
Bir gün Mikasız qaldıq
xəstəliyi: diabet.
Su oymuş qaya kimi
uçulur dörd bir yanım.
Bilirəm gec–tez gəlib
çatacaq mənə növbət.
Hələlik növbətə var
bir il, bir gün, bir saat.
Yaşamaq istəyirəm,
sənə eşq olsun, həyat!
Düşünürdüm ki, hər şey ola bilər, mən atamdan tez ölə
bilərəm. Bu məni sevindirmirdi, yaşamaq, çox uzun yaşamaq
istəyirdim, cavan idim, həyat hərisi, dirilik acıydım, amma
məni həmin fikirdə ovudan o idi ki, heç olmasa onun ölümünü
görməyəcəyəm.
Kim bilir, bəlkə də zəlzələ, fəlakət, müharibə, maşın, ya
təyyarə qəzası hamımızı birdən aparacaqdı. Şübhəsiz, mən
neçə-neçə başqa insanın müsibətinə bais olacaq zəlzələ, fəlakət,
müharibə, qəza istəyini ömrümdə ağlıma belə gətirməzdim,
amma bir gün atamsız qala biləcəyim də mümkünsüz,
"dünyasında ola bilməz" bir şey kimi görünürdü mənə.
Yəqin ki, çox adamın uşaqlıq xəyalında yaşayan, bəzən
böyüyəndə büsbütün vidalaşmadığı bir xülya – bəlkə bir gün
ölümsüzlük dərmanı tapıldı və bizə də qismət oldu – xülyası da
şüurumun hansı küncündəsə qıvrılıb qalmışdı.
Atamın xəstəlikləriylə, səhhətinin vəziyyətilə bağlı qorxu elə
bil anam sarıdan nigaran olmağa qoymurdu. Dünyada hamıdan
çox, hətta atamdan da çox anamı istəyirdim, amma onunçün belə
59
nigaranlıq çəkmədim, – bəlkə doğrudan da ürək darısqaldır, iki
qorxuyçün, iki narahatlıqçün yer yoxdur orda.
"Anar bala, xoş gördük!
Buralar sağ-salamatlıqdır. Sən necəsən? Zökəmin keçdimi?
Ani bala, ssenarini ("Torpaq. Dəniz. Od. Səma" ssenarisini
– A.) oxudum, diqqətlə, aramla. Ümumi təsirdən deməmiş bir
neçə qeydimi sənə yetirmək istəyirəm. Ssenarinin bir çox
yerində janr xüsusiyyətlərini nəzərə almamısan. Proza yolu ilə
getmisən. Doğrudur, kino bütün ədəbi növlərdən ən çox
prozaya yaxındır, ancaq eyni deyil, məhz yaxındır. Qayaların
təsvirində kompanovka yoxdur. Burda və bütün əsər boyu
unutma ki, hər söz, hər cümlə lenta metri, metrləridir...
...Eyni sözləri Kərim kişinin arabada gəlməsi haqqında
demək olar. Sən bu epizodda bir boşluq, cansıxıcı ətalət,
fərəhsiz həyat mənzərəsi vermək istəmisən. Tapdığın detallar
arasında yaxşıları az deyil. Ancaq bütün uzun gəliş səhnəsi,
ağaçlar, onları əkmək və sairə artıqdır, kinematoqrafik deyil.
Bu səhnə çox sonradan başlaya bilər...
...İndiki halda qocanın ağac əkmək məsələsi təsadüfi olur...
...Azərin Ağca ilə görüşü də uzadılmışdır. Xüsusilə, ritual
çox vaxt aparır...
...Nəğmə formasını aydın saxlamaq lazımdır. Bu əsər gərək
dörd "tonalğnostğ"da, dörd rəngdə, ahəngdə, avazda, xal
düzümündə yazılmış nəğmələr olsun. Burda gərək torpağın
sakitliyi, təmkini, doğmalığı, ayaq altında söykənəcək olduğu
və s. göylərin dərinliyi, soyuqluq və tənhalığının insan nəfəsi,
insan gözləri ilə isindiyi, əzizləşdiyi, Dənizin əzəməti, suyun
həyat mənbəyi olduğu, odun amansız gözəlliyi, yandırıcı,
təmizləyici qüdrəti aydın hiss olunsun. Bütün bunlar ümumi və
mücərrəddir. Ancaq daxili məna belədir, bunun əyani
əvəzliyini, ifadə formasını tapmaq, vermək lazımdır. Bir sıra
yerdə bunlar var. Ancaq tapılmamış, fikri yayındıran, əsas
ideya və məqsədə xidmət etməyən yerlər çoxdur. Mən
səhifələrdə bir çox qeydlər eləmişəm ki, əsasən belə cəhətlərə
60
aiddir.
...Əsərdən ümumi təsirim belədir ki, yaxşı düşünülmüş
orijinal bir şeyin konkret ifadəsində tələsmisən. Əsərdə
əvvəldən axıra davam edib getməli olan xətt – dörd nəğmənin
poetik, fəlsəfi ifadəsi (voploşenie) çox yerdə qırılır. Texniki
detallar, bıtovoy təfərrüatla dumanlanır, yolundan çıxır. Rəngli
boya ilə çəkilmiş lövhələrdə qrafik cizgilər görünür, bəzən
fırça ilə çəkilmiş olan kənar xətlər – konturlar, düzçəkən xətt
taxtası (lineyka) ilə çəkilib. Bu ideal düz xətt əsərin
mahiyyətinə uymur, bu xətlərdə olmayan kələ-kötürlük, əyrilik
əsərdən qoparılmış canlı bir parça kimi hiss olunmur.
Dialoqlarda mümkün qədər hiss olunmalıdır ki, rusca
danışan bu adamlar rus deyillər. Başqa xalqın
nümayəndələridirlər. Onların düşüncəsində-dilində ümumi
cəhətlərlə bərabər, xüsusi ştrixlər də vardır.
Rəsul.
1964".
1970-ci ildə Moskvaya ikinci dəfə təhsil almağa getmişdim.
Rejissor emalatxanasında oxuyurdum.
Bir gün Bakıdan atam zəng elədi, dedi ki, Nigar bir az
xəstələnib, qorxulu heç bir şey yoxdur, amma hər halda
Moskvaya gətirmək istəyirəm. Elə gümrah səslə danışırdı ki, ta
onlar Moskvaya gələnəcən işin nə yerdə olduğunu bilmədim.
Hətta Moskvada onları – atamı, anamı, Təranəni vağzalda
qarşılayanda da, mehmanxanaya gətirəndə də anamın həmişə
sakit sifətində nigarançılığa əsas verə biləcək bir şey
sezmədim.
Yalnız səhərisi gün atam telefonda səsi əsə-əsə: "Nigarın
epikrizi çox pisdir, lap başımı itirmişəm", – deyəndə təhlükənin
nə qədər ciddi olduğunu dərk etdim. İndiyəcən atamdan "lap
başımı itirmişəm" sözlərini eşitməmişdim.
Bakıda həkimlər anamda şiş tapmışdılar. Moskvaya, Kaşir
şosesindəki onkoloji mərkəzə getməyi məsləhət bilmişdilər.
Orada operasiya olunmalıydı.