Şəbəkələrdə dini tolerantlığın innovativ təbliği. Elektron kitab n 03 (48- 2016)”
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Zərdüşt peyğəmbər Avesta 17
Atropat Midiyasının ən iri tayfalarından biri — midiyalıların (madahların) dini görüşlərinin daşıyıcısı olan maqlar od kultunun xidmətçi kahinləri, zərdüşti təlimini təbliğ edənlər və qədim ənənələrin, Avestanın müqəddəs kitablarının qoruyucusu olmuşlar. Alimlərin bir çoxu Əhəməni sülaləsinin ilk şahlarının zərdüştiliyi maqlardan götürdüklərini ehtimal edir.
Midiya, sonralar isə Atropatenanın mənəvi və ümumiyyətlə mədəni həyatında maq kahinlərin (atravanların) əhəmiyyəti çox böyük olmuşdur. Atropatenanın başında e.ə. 4-cü əsrdən başlayaraq teokratik hakim Atropat durmuşdur. Atropat şəxs adı deyildir, ona Avestada rast gəlinir və o, ―od qoruyucusu‖ mənasını bildirir. Bütün bunlar Atropatenanın hələ Sasanilərdən xeyli əvvəl zərdüştiliyin mərkəzi olduğunu sübut edir. Zərdüştilikdə odun və od kultunun əhəmiyyətini qiymətləndirməmək mümkün deyildir. Avestada və zərdüştilikdə od o qədər böyük rol oynamışdır ki, zərdüştiləri çox zaman ―atəşpərəstlər‖ adlandırırlar. Od (Atar, sonralar Azər) ilahi ədalətin — Artanın (Avestada Aşa) ifadəsi, yaxud simvolu hesab olunurdu. Zərdüşti səcdəgahlarında odu sönməyə qoymur, ona səcdə edilir, onun şərəfınə məbədlər ucaldılırdı.
Sasanilər dövründə maqların çoxluq təşkil etdiyi Atropatenada odun və od məbədlərinin rolu xüsusilə böyük olmuşdur. 3-7-ci əsrlərdə — zərdüştilik Sasanilərin rəsmi dövlət dini olduğu zaman Cənubi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Avesta
Azərbaycanın rolu daha da artmış və o, üç əsr yarımlıq dövr ərzində zərdüştiliyin və zərdüşti kahinlərinin dayağına çevrilmişdir. Burada, Atropatenanın dini mərkəzi olan Şiz şəhərində Sasanilərin üç müqəddəs ziyarətgahından biri — şahın və döyüşçülərin od məbədi Adurquşnasp (Azərgüşnasp) yerləşirdi ki, buraya Sasani şahları tacqoyma mərasimindən sonra ziyarətə gəlirdilər.
Son onilliklərin tədqiqatları zərdüştilik ideyalarının Şimali Azərbaycan ərazisində də dərin kök saldığını və geniş yayıldığını göstərir.
Abşeronun bir çox yaşayış məskənlərində yanan təbii yanar qazlar — ―əbədi‖ odlar qədim zamanlardan buraya Şərqin müxtəlif ölkələrindən zərdüşti möminləri və zəvvarları cəlb etmişdir. Bu odlar Xəzərin sahili boyu təpələrin ətəklərində yanırdı, təbii odlar qrupu ətrafında yaranmış iri yaşayış məskəni isə tədricən müqəddəs odların ―yanar‖ paytaxtı — Bakı şəhərinə çevrilmişdir. Bir çox yerlərdə müqəddəs odları burada xeyli səcdəgah və od məbədləri yaratmış atəşpərəstlər qoruyurdular. Bakı şəhərinin adına Şərq müəlliflərində 10-cu əsrdən başlayaraq rast gəlinir, eramızın ilk əsrlərində (Sasanilər dövründə) isə o, hələ Baqavan şəhəri kimi tanınırdı. Qədim mərasim tikililərinin tədqiqatçısı D.Axundovbelə hesab edirdi ki, qədimdə bu şəhər Atəşi-Baquan (―Baquanın odları‖), yəni ―allah şəhəri‖, yaxud ―allahın yeri‖ adlanırdı və burada atəşpərəstlərin baş məbədlərindən biri — sonralar ―Qız
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Zərdüşt peyğəmbər Avesta 19
qalası‖ adlandırılmış yeddisəcdəgahlı səkkizmərtəbəli qala-məbəd yerləşirdi. Bu möhtəşəm məbədi bəzi tədqiqatçılar Ahura Mazda (―müdrik allah‖), altı Ameşa Spenta (―ölməz müqəddəslər‖) və Mitra ilə əlaqələndirirlər. Qədimdə baş məbədin ətrafında mazdaizm və mitraizm panteonlarının allahlarına həsr edilmiş çoxlu sayda kiçik məbədlər və bütxanalar da mövcud olmuşdur.
Midiyalılar və kaspilər kimi, albanlar da mitraizmin və mazdaizmin, sonralar isə zərdüştiliyin ardıcılları olmuşlar və onların abidələri də həmin dinlərin qanun və tələblərini təcəssüm etdirmişdir. Ayin və xatirə-mərasim tikililəri həmişə qədim kahin kanonları və göstərişlərinə əsasən inşa edilirdi. Bu mərasim tikililəri sonralar xristian və islam dinlərinin çoxlu sayda məbədlərinin və digər xatirə tikililərinin meydana gəlməsinin əsasını təşkil etmişdir. Mərasim və xatirə memarlıq abidələri, həmçinin, şübhəsiz ki, erkən və inkişaf etmiş orta əsrlərdə Albaniya incəsənəti özündə xristian, zərdüşti, mitraizm və islam dinlərinin elementlərini daşımışdır. Bu, onunla izah olunur ki, 4-cü əsrdə xristianlığı qəbul etmiş qonşu Gürcüstandan fərqli olaraq Albaniyada uzun müddət xalqın bir hissəsi zərdüştiliyə, mitraizmə və müxtəlif ayinlərə etiqad etməkdə davam edirdi. Musa Kalankatuklu Albaniyada xristianlığın üstün gəlməsini dəfələrlə qeyd etsə də, görünür, zərdüştilik Albaniya ərazisində kifayət qədər geniş yayılmışdır. Bunu həmin ərazidə aşkar edilmiş orta əsr məbədləri və od səcdəgahları bir daha sübut edir. 4-cü əsrdə (Sasanilər dövründə) Albaniyada məbəd memarlığı
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Zərdüşt peyğəmbər Avesta
müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır: məbədin əsas otağı (bir qayda olaraq, dördbucaqlı zal) özünəməxsus günbəzşəkilli otaqla - ―dörd tağ‖, yaxud ―dörd hücrə‖ əvəz olunmuşdur.
Albaniyada od məbədləri çox zaman ―atəşgah‖, yaxud ―çartaq‖ adlanırdı. Orta əsrlərə aid belə od məbədlərindən - çartaqlardan biri Yuxarı Çardaqlar kəndi (Zaqatala rayonu) yaxınlığında aşkarlanmışdır; tədqiqatçıların fikrincə, onun yanında ―aşağı çartaq‖ da movcud olmuşdur. Memarlıq görkəminə görə Yuxarı Çardaqlardakı ―çartaq‖ Abşeron yarımadasındakı qədim od məbədlərinə çox yaxındır. Lənkəran rayonununQovuran kəndində tapılan od səcdəgahının Yuxarı Çardaqlardakı və Suraxanıdakı od səcdəgahlarına oxşarlığı da maraq doğurur. Qovuran kəndinin yerləşdiyi Muğan vilayətinin adı ―xalq etimologiyası‖nın nəticəsidir ―muğ‖ — ―maq‖ sözü ilə bağlıdır. Ərəb müəllifləri, o cümlədənƏbül Fida Muğan vilayətində çoxlu sayda maqların (atəşpərəstlərin) yaşadığı kəndlərdən bəhs edirlər. Eyni zamanda, Qovuran toponiminin etimologiyası da Gavuran – ―gavurlar (gəbrlər) yeri‖ sözü ilə əlaqəlidir. Bu faktlar orta əsrlərdə Muğanda zərdüşti əhalinin mövcudluğunu təsdiqləyir. Arxeoloqların Dərbənd şəhəri yaxınlığında aşkarladığı bir neçə zərdüşti qəbirləri Azərbaycanın bu zonasında da zərdüştiliyin yayılmasını sübut edir.
Qədim Suraxanı məbədləri və atəşpərəstləri haqqında burada Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|