Reja: O’pkaning tuzilishi

Foydalanilgan adabiyotlar

• 
  Odam va hayvon fiziologiyasi , K.T Almatov , Toshkent “Universitet” – 2004
  
• 
  Odam va Hayvonlar fiziologiyasi , Rajamurodov Z.T , «Tib kitob» nashriyoti Toshkent - 2010 yil
  
• 
  Odam fiziologiyasi , E.Nuritdinov , Toshkent “ ALOQACHI” - 2005
  

27- Mavzu:Nafas a’zolaridagi o’zgarishlar va ularning oldini olish.

Reja :
1.Nafas a’zolaridagi o’zgarishlar.
2.Nafas a’zolaridagi o’zgarishlarni oldini olish.
Organizm nafas olinganda qabul qilinadigan kisloroddan boshqa hech qanaqa zahiraga ega emas. Qonda, uning parsial bosimi pasayib ketishi tufayli yuzaga keluvchi kislorodning yetishmasligi gipoksemiya, toLgiidan-to'g'ri nafas markazini qo'zg'atmaydi. Odam hayot uchun xavfli gipoksemiyaning boshlanish vaqtini aniqlash imkoniga ega emas, kislorod taqchilligiga hyech qanday belgilarga ega boimasdan va hushdan ketadi (masalan sekin-asta katta balandlikka ko'tarilish, is gazi bilan zaharlanish va h.k.). Organizmda yoki to^qimalarda kislorod yetishmasligiga gipoksiya deyiladi. Uning bir necha xillari farqlanadi: 1) nafasli gipoksiya - olinadigan havoda kislorod taqchilligi yoki nafas jarayonlarini boshqarishining buzilishi; 2) sirkulyatorli - qon aylanishining buzilishi; 3) anemiyali - qonli miqdorining yetishmasligi yoki uning nafas funksiyalarining buzilishi va 4) toksinli - bir qator zaharlar bilan zaharlanganda. Organizmni himoyaviy moslanishi gipoksiyani tipiga bogiiq holda turlichadir. Bosh miya katta yarim sharlari va oliy sezgi organlari gipoksiyaga juda sezuvchandir. Nafas markazining neyronlarini kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi (gipoksiya) o'z-o'zidan nafas markazini qo'zg'atmaydi. Nafas markazlarida uni kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi tufayli chiqib ketmagan katta miqdordagi kislotalaming unda jamlanishi tufayli gipoksiya faqatgina ikkinchi safar nafas markazlarini qo'zg'aydi. Kislotalaming bunday jamlanishi u yerda vodorod ionlari konsentrasiyasining ortishi bilan birgalikda kechadi. O'pka ventilyasiyasining tezlashishi, karbonat angidrid gazining chiqarilishini ortishi va nihoyat qondagi vodorod ionlari konsentrasiyasining kamayishi nafas markazlarining qo'zg'alishini chaqiradi. Shunday qilib, nafas markazi qon pH ning doimiyligini ta’minlydi. Kislotalarga boy boigan go'shtli ovqatlar bilan ovqatlanganda nafas 146 markazlari kuchli qo'zg'aladi, nafas tezlashadi bu esa karbonat angidrid gazining kuchli ajralishini va qon pH ning doimiyligini saqlaydi. Karbonat angidrid gazining nafas markazlarini qo'zg'atuvchi ta’siri chorraha qon aylanishi bo'yicha hayvonlarda o'tkazilgan tajribalarda ko'rsatilgan. (Fredrik tajribasi). Bu tajriba shundan iboratki, narkoz ostidagi itlaming birini uyqu arteriyasiga ikkinchi itning uyqu atreiyasi ulanadi, tomirlarni ulash tartibiga ko'ra, har bir itning bosh miyasi qonni boshqa it tanasidan olishi kerak. Agar bir itga C 0 2 bilan nafas oldirilsa, o'pka ventilyasiya shu itda emas balki boshqa itda tezlashadi. Bu tajriba shuni ko'rsatdiki, nafas markazlari uni yuvib o'tuvchi qon tarkibida C 02 ning ortishi, dastlabkisini qo'zg' atadi. Germetik jihatdan yopiq kenglikda nafas olish odamlarda nafas qisishi (dispnoe), ya’ni nafas olishning sekinlashishi va chuqurlashishini chaqirish tajribalarda ko'rsatilgan. Olinadigan nafas havosidagi C 02 ning miqdori biroz ko'paytirilganida, alveolar havo tarkibida uning miqdori nafas markazlarini qo'zg'alishi va o'pka ventilyasiyasining tezlashishi tufayli juda kam o'zgaradi. Olinadigan nafas havosi tarkibidagi C 02 miqdori ko'paytirilganida, hattoki o'pka ventilyasiyasini tezlashtirish ham alveolyar havo tarkibidagi uning miqdorini kamaytirish imkonini bermaydi. Natijada qondan C 02 ning ajralishini qiyinlashtiradi, qonda uning parsial bosimi ortadi, oqibatda nafas markazida katta qo'zg'alish va kuchli nafas qisishini chaqiradi. Nafas olish to'xtatilganidan keyin, qonda C 02 xohishga bog'liq bo'lmagan holda vaqtinchalik nafas olishning tezlashishini (giperknoe) chaqiradi. Qonda C 02 ning miqdori kuchli nafas olishdan keyin nafas markazi faoliyatini qo'zg'atadi va nafas olishni birmuncha to'xtatib turadi (apnoe) qon tarkibidagi C 02 odatiy darajaga yetguniga qadar yuqoridagi holatni ushlab turadi. Shuning uchun, 2 daqiqa davomida kuchli nafas olish navbatdagi nafas olishni 65-260 soniya davomida ushlab turishni ta’min etadi. Alveolyar havo tarkibidagi C 0 2 miqdori 0,2 % dan tushib ketganida apnoe yuz beradi. Odatiy nafas olgandan keyin odam 75 soniya davomida nafas olmay turishi mumkin, mashqlar bilan shug'ullangan odamlarda esa bu ancha uzoq davom etishi mumkin. Nafas olishni boshqarilishida xemoreseptorlami ishtiroki. Kislorod va karbonat angidrid gazining qondagi kuchlanishining o'zgarishi qon 147 tomirlaridagi xemoreseptorlar retseptorlarga ta’sir etadi. Qondagi C 0 2 ning kuchlanishining ortishi (giperkapniya) uyqu arteriyasining ichki va tashqi shoxlarga boiinish joyida, ya’ni sinus karotidning hosil qilgan burchagida joylashgan xemoreseptorlarga ta’sir ko'rsatadi, bu esa nafas olishni reflektor ravishda chuqurlashishiga o’ndaydi. Aksineha, qondagi C 02 kuchlanishining kamayishi (gipokapniya) sinus karotidlarining xemoreseptorlari bilan nafas olishni tormozlanishini ehaqiradi. Qondagi kislorodning yetishmasligi (gipoksemiya) sinus karotid xemoreseptorlariga ta’sir ko'rsatib nafas olishning tezlashishiga olib keladi. Asfikasiya - nafas qisishi ikkita faza bilan tavsiflanadi. Qonda kislorod yetishmasligi va karbonat angidrid gazi miqdorining qon tarkibida ortib ketishi, birinchi fazada inspirator havo yetishmasligi va ikkinchi fazada ekspirator havo yetishmasligi yuz beradi. Asfiksiyaning birinchi fazasi katta balandliklarga chiqishda (togiarda, samolyotlarda) kuzatiladi. Ayrim paytlarda homilaning miyasida qon aylanishi buzilganida ham kuzatiladi. Yangi tugilgan bolalarda birinchi nafas olishi plasenta orqali qon aylanish to'xtaganidan (kindik tomirlarini bogiash tufayli) keyin bosh miyaning kislorod bilan ta’minlanishi buzilganidan keyin bajariladi. Shunday qilib, nafas markazi alveolyar havoda C 02 ni foizli miqdorining va parsial bosimining nisbatan doimiy holda saqlashi bilan birga qonda ham shu vazifani bajaradi. Bu esa nafas markazidagi neyronlami qo'zg'aluvchanligini ta’minlydi. Atmosfera bosimi o'zgargan sharoitlarda nafas olish. Dengiz sathidan qancha balandlikka ko'tarila borilsa, atmosfera bosimi shuncha pasayib boradi. Masalan, 3000metr balandlikda alveola havosidagi kislorodning parchalanishini 55-56ml. ga tenglashib qoladi, natijada qondagi kislorodning parsial bosimi ham pasayib ketadi. Shunga k o ia nafas tezlashib o4pka ventilyatsiyasi kuchayadi (giperventilyatsiya). 0 4pka ventilyatsiyasining kuchayishi, qondan ko4p miqdorda karbonat angidridning chiqarib yuborilishi natijasida qonda karbonat kislota kamayib ketadi. Oqibatda nafas markazining qo4zg4alishi pasayib, nafas tezligi, chuqurligi va ritmi buziladi. Qonda karbonat kislotaning juda kamayib ketishi qondagi kislota-ishqor muvozanatining ishqoriy tomonga surilishiga, natijada gaz alkolozining kelib chiqishiga olib keladi. 4500- 5000metr balandlikda “tog4 kasali”paydo bo'ladi. Bu vaqtda oliy nerv faoliyati buziladi, nafas va qon aylanish sistemalarining ishi izidan chiqa boshlaydi.