Reja: O’pkaning tuzilishi

Foydalanilgan adabiyotlar

• 
  Odam va hayvon fiziologiyasi , K.T Almatov , Toshkent “Universitet” – 2004
  
• 
  Odam va Hayvonlar fiziologiyasi , Rajamurodov Z.T , «Tib kitob» nashriyoti Toshkent - 2010 yil
  
• 
  Odam fiziologiyasi , E.Nuritdinov , Toshkent “ ALOQACHI” - 2005
  

28-Mavzu:Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazmi.

Reja:
1.Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazmi.
2.so’lak tarkibi.
Og'iz bo'shlig'ida ovqat hazmi. Organizmni to'yimli moddalarga boigan talabini qondirilishida, organizm tomonidan uzlashtirilihsida va organizmidagi hayotiy jarayonlarning mutadilligini ta’minlashda hazm jarayonlarining dastlabki qismi og'iz bo'shlig'ida oziq moddalarning hazmlanishi muhim ahamiyatga ega. O giz bo'shlig'ida ovqat hazmi hazm jarayonida jiddiy rol o'ynaydi. Ogizga olingan oziqalar ogiz bo'shlig'idagi reseptorlami qo'zg'atadi. Bu esa ovqat hazmini m o'iadil kechishi uchun juda muhim ahamiyatga ega boigan soiakni, me’da va me’daosti shiralarining ajralishini reflektor holda qo'zg'atadi. Og'iz bo'shlig'idagi reseptorlami qo'zg^alishi u yerga tushayotgan moddalami saralash imkonini beradi. Bu holda ogiz bo'shlig'iga tushgan ozuqa bo'lmagan yoki zararli moddalar og'iz bo'shligidan reflektor harakatlar bilan chiqarib tashlanadi. O giz bo'shlig'iga ovqatlar tushganidan keyin u yerda soiak ajralishi yoki sekretorlik akti va chaynash hamda so'rish kabi murakkab harakat aktlari bajariladi. Odamlar og'iz bo'shlig'ida ovqatlar 15-18 (30 gacha) soniyagina mexanik va ximiyaviy jihatdan qayta ishlanadi nihoyat oxirgi, harakat akti bilan ovqat luqmasi yutiladi. Soiak bezlari va ularning funksiyalari. Og'iz bo'shlig'idagi barcha bezlar o'z holatiga qarab ikki guruhga; 1) shilliq parda yoki shilliq osti qatlamidagi mayda soiak bezlari - lab, tanglay, milk, tish va tilda joylashgan. 2 ) quloqoldi, tilosti va jag'osti-katta soiak bezlariga farqlanadi. So'lak ajralishiga - salivasiya deyiladi, u rangsiz, yengil ko'pilanuvchi,engil tupiriluvchi, cho'ziluvchi., hidsiz va ta’msiz ishqoriy muhitga ega boigan suyuqlikdir. Uning ishqoriyligi bir kunning o'zida turli odamlardagidek, aynan bir odamning o'zida ham o'zgarib turadi (pH5,25-7,54). Soiakning muhiti ovqatlangandan keyin kislotali tomonga ham o'tishi mumkin. Soiakning reaksiyasi va tarkibi jihatidan hayvonlamikidan odamlamiki farq qiladi. Odamlar soiagining zichligi 1,002 dan 1,017 gacha o'zgarib turadi. Soiakning tarkibida suv 98,5 dan 99,5 % gacha va qattiq moddalar esa 0,5 dan 1,5 % gacha boiib, uning 2/3 - qismiga yaqini organik moddalar va 1/3 -qismiga yaqini tuzlardir. Soiakda; a) xlorid, fosfat, sul’fat tuzlarining qoldiqlari, natriy, kaliy va kalsiy bikarbonatlari, azotning achchik tuzi, ammiak, odamlar so'lagi tarkibida esa yuqoridagilardan tashqari sul’fotsianli kislotalar birikmasi - rodanidlar kabi anorganik moddalar saqlanadi. b) musin, globulin hamda aminokislotalar, kreatinin, siydik kilotasi va mochevina kabi organik birikmalar ham saqlanadi. Sulakning tarkibida mikroblarni juda tez eritib yuboruvchi fermentga o'xshash modda lizosim saqlanadi, uncha katta boimagan miqdorda proteolitik va linolitik fermentlar va shular qatorida oksidaza va peroksidazalar ham saqlanadi. 0 2, N va ayniqsa C 0 2 kabi jiddiy miqdordagi gazlar ham saqlanadi. Soiak va ovqat hazmlash kanaliga tushadigan dastlabki suyuqlik sifatida quruq moddalarni yumshatadi, eruvchi moddalarni entadi va qattiq, dag'al moddalarni shilimshiq modda-musin bilan o'rab ularning yutilishini yengillashtiradi. So'lak zararli moddalarni neytrallaydi, ulami konsentrasiyasini suyultiradi hamda ogiz bo'shlig'ining shilliq pardasiga oiirib qolgan zaharli va zararli moddalarni yuvadi. 164 Odamlar soiagida kraxmalni parchalab qator dekistrinlardan keyin glyukozaga aylanishini ta’minlovchi ptialin, hayvonlarda esa amilaza fermenti saqlanadi. Ptialin ishqorli, neytral va kuchsiz kislotali muhitda ta’sir ko4rsatadi. Me’daning kislotali shirasi bu fermentning ta’sirini tormozlaydi, lekin uni parchalamaydi va bu fermentning faoliyat ko'rsatishi uchun eng qulay muhit pH- 6,7 dir. 20 yoshdan boshlab odamlar soiagida ushbu fermentning kamaya borishi kuzatiladi. Soblak tarkibida katta miqdorda ishqorlarning saqlanishi, soiak hosil boiishida ularning qondan ajralishi qon reaksiyasining nisbatan doimiyligini ta’minlashga yordam beradi. Bundan tashqari soiak tarkibidagi ishqorlar me’da shirasining ortiqcha kislotaligini pasaytiradi. Soiak bezlari faqatgina ovqat hazmi da ishtirok etmasdan, balki moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlarini chiqarib tashlashda (ajratish funksiyasi) hamda me’daosti bezi gormoniga o'xshash uglevodlar almashinuvida ishtirok etuvchi gormonni ham ajratadi (ichki sekresiya funksiyasi). Ayrim hayvonlarda, masalan itlarda so'lak bezlari issiqlik almashinuvida ham ishtirok etadi. Odamlar va hayvonlarda soiak bezlarining faoliyati turliehadir. Maiumotlarga kura, odamlarda quloqoldi, tilosti va jag'osti bezlari tinimsiz faoliyat ko‘rsatadi va tinch holatda bir minutda 0,25 ml soiak ajraladi. Har bir soiak bezidan ajralgan soiakning miqdori deyarlik bir xildir. Bir kecha-kunduzda har xil hayvonlardagidek, aynan bir odamning o'zida ham ajralayotgan soiak miqdori turliehadir. Gapirgan va yozgan paytda soiak ajralishi tezlashadi. Kunduz kuni ajralayotgan soiak miqdori ko'paysa, kechasi esa soiakning miqdori juda kuchli o'zgaradi. Oziqlarning qabul qilinishi asosiy sekresiyani oshirsa, och qolish esa uni kamaytiradi. Odamlarda soiak ajralishiga yeyiladigan ovqatlaming quruqligi hayvonlardagidek ahamiyatga ega emas. Shu sababli ham suvli ovqatlar va suvsiz oziq moddalarga ajraladigan soiak miqdori orasidagi farq unehalik katta emas. Odamlarda reflektor ravishda soiak ajralishi ular suvsiz qoldirilganida kamayadi. Suvning isitilishi yoki sovutilishi soiak ajralishini tezlashtiradi, lekin suvning sovutilishi yoki muz, issiq suvga nisbatan soiak ajralishini tezlashtiradi. Oziqlar chaynalgan paytda, soiak ajralishi tezlashadi, ovqat qancha mayda chaynalsa soiak ajralishi shuncha jadal kechadiOziqlar ogiz bo'shligini qaysi tomonida chaynalsa o'sha tomonda soiak ko'p ajraladi, xuddi otlardagidek. Jismoniy ish bajarilgan paytda soiak ajralishi kamayadi, lekin uning yopishqoqligi ortadi. 163 Soiak ajralishi aqliy-mehnat va his-hayajonli vaqtlarda tormozlanadi. Soiak ajralishini reflektor ravishda o'zgarishi me’da va o'n ikki barmoqli ichaklarga borib tushgan suv va suyuq oziqlar hisobiga kuchsiz mexanik va kimyoviy qo'zg'atuvchilar reseptorlami qo'zg'atilishi tufayli o'zgarishi yuz beradi. Odamlarda bir kecha-kunduzda o'rtacha 1,5 L so'lak ajraladi va uning deyarlik barchasi yutiladi, faqatgina juda kam qismi tupurish hamda og'iz bo'shlig'i yuzasidan bug'lanish hisobiga yo'qoladi.