Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

əlamətlərin (tezliklə onlardan ən xarakterik olanları biz təqdim edəcəyik) xalqların
həyatına necə təsirini yalnız nümunə olaraq aydın şəkildə göstərə bilərik.
İrqlərin psixoloji təsnifatının əsasları, müxtəlif xalqların psixologiyasının yalnız
müfəssəl öyrənilməsindən sonra izah etmək olar. Belə bir əmək üçün cildlər lazım
gələrdi; biz isə onların psixoloji əlamətlərini iri ştrixlərdə göstərməyə çalışacağıq.
İnsan irqlərinin yalnız əsas psixoloji əlamətlərinə diqqət yetirməklə, biz onları
aşağıdakı dörd qrupa ayıra bilərik: ibtidai, primitiv, orta və ali irqlər.
İbtidai irqlər – bizim əcdadların daş dövründə yaşadıqlarını, bu gün də
yaşamaqdadırlar, ibtidai, heyvani mərhələyə xas həyat sürürlər və onlarda
mədəniyyətin kiçik bir izini də tapmaq mümkün deyil: indiki ficililər və avstraliyalılar
onlara aiddirlər.
İbtidai irqlərdən başqa həm də primitiv irqlər də var və onların əsas
nümayəndələri zəncilərdir. Onlar sivilizasiyanın rüşeym halına qabildirlər, yalnız
rüşeym halına. Onlara sivilizasiyanın barbar formasından yüksəyə qalxmaq heç vaxt
nəsib olmayıb, baxmayaraq ki, təsadüfi hadisə onları (məsələn, San-Dominqodan
olan zəncilər) ali sivilizasiyanın varisi edə bilib.
Orta irqlərə biz çinliləri, yaponları, monqolları və semit xalqlarını aid edirik.
Assuriyalılar, monqollar, çinlilər, ərəblər yüksək tipli sivilizasiyalar yarada biliblər,
onları yalnız avropalı xalqlar ötüb keçə biliblər.
Ali irq sırasında yalnız hind-avropalı xalqlar yer tuturlar. Qədim dövrdə olduğu
kimi, elə indinin özündə də yalnız yunanlar və romalılar incəsənət, ədəbiyyat və
fəlsəfə, elm və sənaye sahələrində ən nəhəng kəşfləri etməyə müvəffəq olublar.
Sivilizasiyanın indi nail olduğu belə yüksək səviyyəyə görə bizlər yalnız onlara
minnətdar olmalıyıq. Buxar və elektrik enerjisi, onların əllərinin məhsuludur. Bu irqlər
arasında ən az inkişaf etmiş hindlilər, məsələn, incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfə
sahələrində elə bir səviyyəyə yüksəliblər ki, monqol, çinli və semitlər heç vaxt buna
çata bilməyiblər.
İndi sadaladığımız dörd böyük qrupların qovuşması mümkün deyil; onları ayıran
zəka fərqləri aşkardır. Çətinliklər, yalnız bu qrupları hissələrə böləndə ortaya çıxır.
İngilis, ispan, rus ali xalqlar qrupuna aiddirlər; ancaq onların arasında olduqca böyük
fərqlərin olduğunu biz yaxşı bilirik. Həmin fərqləri müəyyən etmək üçün hər bir xalqın
xarakterini ayrılıqda təsvir etmək lazımdır. Çox tezliklə biz onlardan ikisinin belə bir
təsvirini aparacağıq ki, bu da metodumuzun tətbiq olunmasına imkan verməklə
yanaşı, həm də alınan nəticənin vacibliyini ortaya çıxaracaq. Hələlik isə irqləri bir-
birindən fərqləndirmək mümkün olsun deyə, onların yalnız başlıca psixoloji
elementlərinin təbiətini ən ümumi cizgilərdə təsvir edəcəyik.
Etiraf etmək lazımdır ki, ibtidai və primitiv irqlər arasında (bunu əsl vəhşilər
arasında axtarmağa ehtiyac yoxdur, belə ki, avropalı cəmiyyətin primitiv qatı ibtidai
məxluqlara bənzərdir) həmişə az və ya çox dərəcədə müzakirə qabiliyyətsizliyi var.
Yəni onların bir-biri ilə uyğunluğunu müqayisə etmək və fərqləndirmək üçün beyin
ideyalarının təsəvvürlər yaratmaq qabiliyyətindən söhbət gedir – keçmiş hislər və ya
onların əlamətləri kimi ortaya çıxan sözlərin indiki hislərin istehsalı olan ideyalarla
əlaqəsinin olub-olmamasından. Bu, müzakirə qabiliyyətsizliyindən böyük sadəlövhlük
yağır və tənqidi düşüncə tamamilə yox dərəcəsindədir. Ali varlıqda, əksinə, ideyaları
downloaded from KitabYurdu.org

---

assosiasiyalaşdırmaq və onlardan nəticə çıxarmaq qabiliyyəti çox yüksəkdir, tənqidi
fikir və dəqiq təfəkkür qabiliyyəti yüksək inkişaf edib.
Primitiv irqdən olan insanlarda diqqət və düşüncə dərəcəsinin də çox zəif
olduğunu qeyd etmək olar, onlarda böyük təqlidçilik ağlı, xüsusi hadisələrdən ümumi,
düzgün olmayan nəticələr çıxarmaq vərdişləri var, müşahidə etmək və onlardan
faydalı nəticə çıxarmaq qabiliyyətləri çox zəifdir, xarakterləri fövqəladə dərəcədə
dəyişkəndir və olduqca ehtiyatsızdılar. An instinkti – onların yeganə yol göstərənidir.
İsavu tək – ibtidai insan tipi – onlar da gələcəkdə birinciliyə olan hüquqlarını böyük
məmnuniyyətlə əsl mərcimək şorbasına sata bilərlər. İnsan özünə yaxın marağa qarşı
çıxa bilirsə, qarşısına gələcəklə bağlı məqsəd qoyursa və ona doğru qəti addımlarla
irəliləyirsə, o, artıq böyük inkişafa nail ola bilib.
Öz addımlarının uzaq nəticələrini görə bilməyən və ani niyyətlərdən başqa digər
yol göstəricisinə meyllənməyən fərdləri, eləcə də irqləri, daim primitiv səviyyədə
qaldıqlarına görə mühakimə edirlər. Yalnız bir xalq olaraq instinktlərinə hakim
kəsilməyi bacardıqda və nəticə etibarilə, ixtiyar sahibi ola bildikdə, onlar qaydaların
vacibliyini, ideallar uğrunda qurban verməyin mühümlüyünü anlamağa başlayır və
sivilizasiya səviyyəsinə yüksəlirlər. Əgər bir ölçü ilə tarixdə xalqların sosial səviyyəsini
müəyyən etmək lazım gələrsə, onda mən böyük həvəslə öz instinktlərini idarə etmək
qabiliyyətinin miqyas dərəcəsindən istifadə edərdim. Qədimdə romalılar, indiki
zamanda anqloamerikanlar bu cür ən yüksək dərəcəli keyfiyyətlərə cavab verən
xalqlar hesab olunurlar. Bu isə öz növbəsində onların əzəmətliliyini qoruyub
saxlamağa kömək edib.
Ümumi qruplaşdırma və müxtəlif psixoloji elementlərin inkişafına uyğun olaraq,
psixoloji təsisatların tipləri formalaşır ki, onlara istinad etməklə, fərdlərin və irqlərin
təsnifatını müəyyən etmək mümkün olur. Bu psixoloji elementlərdən bəziləri
xarakterə, digərləri isə ağıla aiddirlər.
Ali irqlər primitivlərdən həm xarakter, həm də zəkaya görə fərqlənirlər. Lakin öz
aralarında isə yalnız xarakterə görə. Bu bölmə böyük ictimai əhəmiyyət daşıdığından,
onu daha aydın izah etmək lazımdır. Xarakter müxtəlif elementlərin müxtəlif
nisbətində formalaşır, psixoloqlar indi onu hiss adlandırırlar.
Onlardan daha mühüm rol oynayanlardan ən əsaslarını qeyd edək: israr, enerji,
özünə hakim kəsilməyi bacarmaq kimi iradədən asılı olan qabiliyyətlər. Xarakterin
əsas elementləri sırasına əxlaqı da qeyd etmək olar. Baxmayaraq ki, o, olduqca
mürəkkəb hislərin sintezidir. Bu, sonuncu sözü biz irsi olaraq qaydalara hörmət
mənasında götürürük, cəmiyyətin varlığı ona söykənir. Xalq üçün əxlaqın varlığı –
onun üçün möhkəm davranış qaydalarının mövcudluğu və onlardan bir addım da
olsun geri çəkilməmək deməkdir. Belə ki, həmin qaydalar zaman və ölkələr üzrə
rəngarəng olduqlarından, əxlaq bunun nəticəsi olaraq çox dəyişkəndir və əsl
həqiqətdə o, belədir. Lakin konkret xalq və konkret an üçün o, tamamilə dəyişməz
olmalıdır. Ağlın deyil, xarakterin törəməsi o vaxt dayanıqlı, möhkəm hesab olunur ki,
irsi və nəticə etibarilə qeyri-şüuri olur. Ümumiyyətlə, demək olar ki, xalqların
böyüklüyü başlıca olaraq onların əxlaqının səviyyəsinin dərəcəsindən asılı olur.
Zəka keyfiyyətləri tərbiyənin təsiri altında çox asanlıqla dəyişə bilər; xarakterin
keyfiyyəti isə demək olar ki, onun, yəni tərbiyənin təsirindən yayına bilir. Əgər tərbiyə
downloaded from KitabYurdu.org

---