Müəllifin üslubu, hadisələri gözü ilə görürmüş kimi təsvir
etməsi, yeri gəldikcə hadisələrə şəxsi münasibətini bildirməsi
göstərir ki, o, kitabələr haqqında mənbələrə yaxşı bələd
olmuşdur.
Ə.Haqverdiyev qeyd edir ki, Rusiya Elmlər Akademiyası bu
abidələrlə gec maraqlandı, lakin az vaxtda daha çox iş gördü:
«Rusiya Elmlər Akademiyası kitabələrlə yalnız 1889-cu ildə
maraqlandı. N.M.Yadrinsevin ekspedisiyası, Stralenberq
tərəfindən müəyyən edilmiş kitabələrdən əlavə, daha qiymətli
abidələr aşkara çıxardı». O. N.M.Yadrinsevin tapdığı yazılı daş
sütunların təsvirini verir, bu ikidilli abidələrdəki çin yazılarının
urqili müəllim tərəfindən oxunduğunu qeyd edir. Ə.Haqverdiyev
kitabələrin tədqiqi və öyrənilməsi sahəsində akademik
V.V.Radlovun xidmətlərini yüksək qiymətləndirir.
Ə.Haqverdiyevin kitabələrə dərin marağını göstərən
faktlardan biri də budur ki, o, bu yazıların oxunmasını böyük bir
xoşbəxtlik sayır və əlavə edir ki, «bu xoşbəxtlik Orxon yazılarını
1892-ci ildə oxumuş Kopenhagen türkoloqu Tomsenə nəsib
oldu». Ədib kitabələrin məzmunu və tarixi haqqında yığcam
məlumat verir, yazıları Bilgə xanın ölümünə qədərki türk xalqının
tarixi hesab edir.
Ə.Haqverdiyev türk dillərinin qədim abidələri haqqında
məqalə yazmaq məqsədini qarşıya qoymamışdı. O, bu məqaləni
yeni əlifbanın – latın əlifbasının altı illiyi münasibətilə yazmışdır.
Bu, sərlövhənin altındakı «Yeni türk əlifbasının altı illiyi
münasibətilə» sözlərindən də aydın olur. Bununla belə, əlifba
tarixindən bəhs edərkən, türk runik yazıları haqqında ötəri, lakin
səhih məlumat verməsi və bir az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi,
abidələrdən misallar gətirməsi, tərcümə və şərhləri türk dillərinin
formalaşma və inkişaf tarixinə, onun qədim yazılı abidələrinə
Ə.Haqverdiyevin müəyyən dərəcə bələd olduğunu, bu sahədəki
mövcud ədəbiyyatla ədibin yaxından tanışlığını aydındaşdırmaq
üçün kifayətdir.
Ə.Haqverdiyev dram sənətində və başqa sahələrdə olduğu
kimi, ərəb əlifbasına qarşı mübarizədə də M.F.Axundovun işini
сящ. 144.
65
ləyaqətlə davam etdirmişdir. Onun qeydlər dəftərində rast
gəldiyimiz
«…ərəb əlifbası, Mirzə Mülküm xan, Mirzə Fətəli
Axundov, latın əlifbası…»
sözlərindən və yaxud: «
ərəb əlifbası,
ərəbi və türki sövtlər, dilin xüsusiyyətləri
» kimi qeydlərdən
məlum olur ki, o, ərəb əlifbasının nöqsanlarını və bu əlifbaya
qarşı mübarizə tarixini çox yaxşı bilmiş, onun yeni əlifba ilə əvəz
edilməsi uğrunda mübarizəyə kömək etmişdir. Fərhad
Ağazadənin Azərbaycanda yeni əlifba tərəfdarları – latınçılar
adından yazdığı aşağıdakı sözlər təsadüfi deyildir:
«
Yoldaş Əbdürrəhim bəy
!
Bu gün otuz ildir ki, Azərbaycan türklərinin səhnəsində çalı-
şırsınız. Ustadi-möhtərəmin olan Mirzə Fətəli Axundovun
səhnəmizdə tərbiyələndirib meydana gətirdiyi şagirdlərinin ən
böyüyü Sizsiniz – desək, yanılmamışıq zənnindəyik. Mirzə Fətəli
Axundov birinci teatr əsərini yazarkən əlifbamızın nöqsanlarını
düşündü. Arzu edərdik ki, ustadi-möhtərəmin müqəddəs amalını
qövlən və felən intişar etməkdə mürşidinizdən geridə qalmayıb,
səhnəçilik fəaliyyətinizdə daha da müstəqim, daha da ciddiyyətlə
çalışasınız, əfəndim.
Latınçılar komisyonunun sədri:
Fərhad Ağazadə.
28 fevral 1922-ci il»
14
Ə.Haqverdiyev ərəb əlifbası haqqında fikirlərini «Böyük is-
lahat», «Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası» və başqa məqalələrində
şərh etmişdir. O, «Böyük islahat» məqaləsində göstərir ki, ərəb
əlifbası türk xalqlarının boyuna anadangəlmə biçili olmamışdır,
hələ ərəblərdən çox-çox qabaqlar «türk xalqlarının qədim
mədəniyyəti olduğu kimi, xüsusi əlifbaları da olmuşdur». Ədib
türk runik əlifbası haqqında məlumat verdikdən sonra uyğur
əlifbası və onun formalaşması tarixindən danışır, bu əlifbanın
«hətta Teymurilərə qədər təntənəli hallarda, fərmanların dilində,
xanların müraciətnamələrində işləndiyini» və hər iki əlifbanın
ərəb əlifbası tərəfindən sıradan çıxarıldığını qeyd edir.
Hələ əvvəllər də bir sıra türk xalqları özləri üçün ərəb əlif-
basından fərqli əlifbalar əldə etmək təşəbbüsündə olmuşlar və
buna görə də türk dillərində elə mətnlər vardır ki, onlar latın
(Codex comanicus), yunan (Türkiyədə bəzi türkcə kitablar),
14
.:
.
,
. 108/1803.
Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду инв №
66
bolqar və s. əlifbaları ilə yazılmışdır. Ə.Haqverdiyevin fikrincə, bu
hal ondan irəli gəlirdi ki, «ərəblər tərəfindən zorla qəbul etdirilmiş
əlifba, təbii olaraq, onu qəbul etmək məcburiyyətində qalmış
xalqların ruhuna uyğun gələ bilməzdi və bu xalqlar ərəb əlifbası ilə
yazılmış mətnlərdən baş açmaq imkanlarını heç olmasa bir qədər
asanlaşdırmaq üçün indiyə qədər müxtəlif yollar axtarmışlar».
15
Bu əlifbanın, məlum olduğu kimi, təhsil və tədris işini çətinlə-
şdirən çox ciddi qüsurları var idi və o, Azərbaycan dilinin təbiətinə
uyğun deyildi. Azərbaycan dilinin fonetik sistemi üçün zəruri olan
bəzi saitlərə dair bu əlifbada hərflərin olmaması, həmcins samitlilik
tədris işini ağırlaşdırırdı. Ə.Haqverdiyev yazırdı: «Ərəb əlifbasının
türk və fars dillərinə uyğun olmaması hamıya aydındır. Həmçinin bu
əlifbanın öyrənilməsi, onunla yazmaq və xüsusən bu əlifba ilə yazıl-
mış kitabları oxumaq nəinki cocuqlar, hətta savadlı şəxslərin çoxları
üçün bir çətin məsələdir. Buna da ən böyük səbəb hürufi-müsəvvi-
tənin yazılmamasıdır».
16
O, konkret misal əsasında izah edir ki, saitləri əvəz etmək
üçün sözlərin altında və üstündə qoyulan işarələr olmadıqda bu
əlifba ilə yazılmış mətnləri oxumaq daha da çətinləşir, təkcə
kitab
sözü hər birinin ayrıca mənası olan aşağıdakı formalarda oxunur
:
kataba, kutiba, katbun, katbin, katbu, katbi, katba, kutab,
kuttabun.
Ərəb əlifbasının bu çətinliklərini nəzərə alaraq, onun
islahına çalışanlar çox olmuşdur, lakin bunlardan fərqli olaraq,
M.F.Axundov kimi «cəsur adamlar ruhanilərin və fanatik kütlələrin
lənətlərindən qorxmayaraq Avropa əlifbaları tipli yazı təklif edir-
dilər».
Ə.Haqverdiyev Axundovun dediyi «…taifeyi-islamın… dalda
qalmasına səbəb əvvəl dini-islam, və ikinci, əlifbayi-ərəbdir» - söz-
lərini doğru hesab edir və ona görə də böyük mütəfəkkirin yeni
əlifba uğrunda mübarizəsini haqlı sayır. Ə.Haqverdiyev göstərir ki,
Mirzə Fətəli əslində soldan sağa yazılan əlifbanın – Avropa əlifbaları
tipində əlifbanın tərəfdarı idi, lakin dinin və fanatizmin hökm
sürdüyü bir mühitdə birdən-birə belə bir təklif mümkün deyildi, «…
çünki soldan sağa yazmaq təklifinə avam kütlə müsəlman dininin
əsasını pozmaq kimi baxa bilərdi».
17
15
. .
. «
…»,
.145
А А х в е р д о в Великая реформа Известия
сящ
.
16
. .
, «
Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли вя яряб ялифбасы Маариф
», 1928, 3,
.14.
ишчиси
№ сящ
17
. .
Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли Ахундовун щяйаты вя
. «
», 2-
, 1957,
.363.
фяалиййяти Сечилмиш ясярляри
ъи ъилд
сящ
67
Dostları ilə paylaş: |