46
ları yenidən uyğulamaq istədi. Gənc türklər ağalığa «uluslara
eşitlik», başqa sözlə bütün yurddaĢların dinindən,
ulusundan asılı olmadan siyasi eĢitliyi çağırışı ilə gəldi.
Ancaq Osmanlı İmperiyasının üncə xristian uluslarını çulğamış
özünübəlirləmə tarixi sürəci tək bu çağırışla qurtarmadı. O,
Balkan savaşı adı altında, Türkiyənin demək olar bütün xristian
bölgələrini itirməsilə bitdi.
Bu yaşananlar «İttihad və Tərəqqi» (Birlik – Yüksəliş)
partiyasının «Osmanlı qanadı»nı öldürüb, ondakı islamçı axını
gücləndirdi.
1
Ancaq az sonra müsəlman uluslarının da «çağın ruhu» ilə
alovlandığı aydınlaşdı. Albaniyadakı ayaqlanma, ərəb
aydınlarının ulusalçı axınları, eləcə də başqa çıxışlar Gənc
türklərin panislamizm ideologiyasının gerçəkliyinə umudlarını
kəsinliklə qırdı. Dünya savaşı da bunu aydın göstərdi. Ərəb
bölgələri İstanbula qarşı ayaqlandılar, İngiltərənin Hin-
distandan olan müsəlman döyüşçüləri Dardaneli – müsəl-
manların xəlifəsinin qutsal kəndindəki boğazı gülləyə tuturdu.
Bu ağır sınaq çağında türkçülük ideologiyası siyasi sistem
kimi önə çıxmağa başlayır. Ancaq uyqar düşüncə biçimi olan
türkçülüyün son onillərin savaş çağında yarandığını düşünmək
yanlış olardı. Yox, o, birdən yaranmamışdır! Türkçülük türk
aydınlarında özünü çoxdan göstərirdi. Yusif bəy Akçura
oğlunun doğruladığına görə bu ovqat «tənzimat» dönəminin
görkəmli şairləri Şinasilə Ziya paşada belə vardı. XIX yüzilin
ortalarında yaşamış Vefiq paşa Osmanlı dilinin sözlüyünü
yazıb, bu dilin köklərinin Türküstandakı dillərlə birliyini
göstərmişdir.
1
«İttihad və Tərəqqi» içində üç ayrı, özgür ideoloji sistemli osmanlıçı,
islamçı, türkçü fraksiya olan siyasi toplum idi.
47
Biz ulusal ovqatın sonralar tarix-ədəbiyat alanındakı
araşdırmalara keçdiyini görürük. Yeri gəlmişkən, bilənlər bu
olayın türk toplumunun düşünən, tanınmış bölümünün hansı
yollasa eşitdiyi, Batıdakı ulusal amacların yayğın olub
özgürlük ideyalarının yayıldığı tarixi ana uyğunluğunu
deyirlər.
Bu ideyalar özü ilə ulusal ayaqlanmalara qatılmış, Türki-
yədə sığınacaq tapan bir sıra sığınmaçıları da özü ilə gətirirdi.
Sonralar Jəlaləddin Mustafa paşa müsəlman adını almış polşalı
sığınmaçı Konstantin Bocetski bu baxımdan dəyərli iz
qoymuşdur.
Akçura bəy «Türkçülüyün tarixi»
1
adlı «Özət»ində onun
«Les Turcs anciens et modernes» [Türklərin çağdaş tarixi]
kitabının adını çəkir. Mustafa paşa bu kitabında Avropa ilə türk
ellərinin bir irqdən olub, Qərb uyqarlığının «Turan-arilər»in
ağlının yaratdığı ürün olduğunu deyən «Tauro-Ariennisma»
baxışını gəlişdirir. Başqa sözlə Avropa uyqarlığının yaradıcısı
eləcə də turanlılardır. Turanlıların bir bölümü islama keçib
semit uyqarlığı ilə qovuşdu. Batı uyqarlığını alan türklər isə
bununla elə bil keçmişlərini qaytarırlar.
Akçura bəy Jəlaləddin paşanın çox elmi olmasalar da onun
açıqladığı sualla bağlı çox dəyərli baxışlar söylədiyini deyir.
Bu kitabda ilkin olaraq türk ulusun böyüklüyü, gücü, onun
dünya tarixindəki yeri, türk dilinin dolğunluğu, özgə sözlərsiz
yaşaya biləcəyi, Asiya ilə Avropanın çox yerində yayılmış bu
dilin dəyəri gözə çarpdırılmışdır. Kitabda imperiyanın xristian
uluslarını türk ulusu ilə kültürlə, dillə bağlamağın gərəkliyi
söylənmişdir.
1
«Türk ili», s. 304.
48
Türk aydınlarının ulusal düşüncəsinin aydınlaşmasında
genəlliklə, türkiyəlilərinsə özəlliklə Avropa, eləcə də rus doğu-
çu-türkoloqlarının o çağadək kökləşmiş baxışların tərsinə,
türklərin yeni soylarının anıtları ilə öyünməyə baĢladığı əs-
ki türk kültürünün olduğunu deyən elmi tapıntılarının çox
böyük etkisi olmuşdur.
German Vamberinin Orta Asiya gəzisi, Fon Le Koxun
ideal tapıntısı, Leon Kaxonun türk ulusunun tarixindən danışan
tanınmış kitabı, Vasili Radlovun türk dilləri sözlüyü, Vasili
Bartoldun [Avropa, eləcə də Rusiyanın türk tarixi, türk dili,
türk uyqarlığı ilə bağlı böyük işlər görmüş doğuçu alimləri]
Türküstan tarixilə bağlı elmi araşdırmaları, eləcə də başqa
doğuçu türkoloqların tapıntıları bu, ya başqa biçimdə türk
aydınlarına çatır, onları duyğulandırırdı.
Türk ulusal özünüanlama düşüncəsinin başlıca dirəyi isə
sözsüz, bu gün dünyanın qabaqcıl gerçəklərindən birinə
çevrilmiş ulusal ideologiyanın elliklə gəlişməsi olmuşdur.
***
Rusiya İmperiyasının müsəlman uluslarının ulusal türk
düşüncəsinin çoxdan, ilk türk dramaturqu, azərbaycanlı Mirzə
Fətəli Axundzadənin 1850-ci ildə ölməz komediyalarını aydın
el dilində yazması ilə başlandığına quşqu yoxdur.
1875-ci ildə Azərbaycanın başqa bir oğlu – Həsən bəy
Zərdabi Bakıda «Əkinçi» qəzetini çap etdirir. İki il sonra isə
ünlü İsmayıl bəy Qaspıralı Baxçasarayda (Krımda) ulus
okullarının yenidən qurulmasını, oxutmanın doğma türk dilində
olmasını amaclayan dəyərli «Tərcüman»ını yayımlamağa
başlayır. O çağadək oxutma ərəb, ya da fars dilində idi.
Biz Balkan savaşı ilə dünya savaşı çağının türk ulusal
Dostları ilə paylaş: |