O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi
-TEMA. O`ZBEKSTAN HA`M JER JU`ZLIK SHERIKLIK
Yüklə 466,39 Kb.
|
| 6-TEMA. O`ZBEKSTAN HA`M JER JU`ZLIK SHERIKLIK
REJESĐ :::: 1
o`zgeriwi. 2 . O`zbekstannın` geografik-siyasiy imkaniyatları, onın` Oraylıq Aziya ma`mleketleri arasında tutqan ornı. 3 . O`zbekstan jer ju`zlik sheriklikke qosılıwı onın` sırt el ma`mleketleri menen birge islesiwi. XX a`sirdin` aqırında ja`ha`nde ju`z bergen ha`m ja`ha`nnin` geosiyasiy du`zilisin ha`m kartasın tu`p tiykarınan o`zgertken o`zgerislerdin` qanday tariyxıy a`hmiyetke iye ekenligin an`law ha`m bahalaw a`hmiyetli. Sotsialistlik lager` tarqalg`annan son` jan`a biyg`a`rez ma`mleketler payda boldı, olar o`zlerinin` siyasiy g`a`rezsizligin paraxat jolı menen jen`ip aldı ha`m o`z aldına rawajlanıw ja`ne ja`miyetlik qatnasıqlardı jan`alaw jolına TU`Sti. O`zbekstan Respublikasının` hu`kimeti, basshıları aldına turaqlılıqtı saqlaw ha`m qa`wipsizlikti bekkemlew wazıypaları en` birinshi ma`selelerinin` biri boldı. Turaqlılıqtı ha`m geosiyasiy ten` salmaqlılıqtı saqlaw jag`daylarında g`ana regionnın` pa`tli ha`m turaqlı rawajlanıw ha`m jer ju`zilik ushın ılayıqlı sherikles bolıwı mu`mkin. Totalitar sistema qıyrag`annan keyin ja`ha`n bipolyar bolıwdan qaldı. Son`g`ı jıllarda ja`ha`n ha`m regional da`rejelerde payda bolg`an sırtqı qatnasıqlardı sın ko`z benen tallaw ha`m ba`rinen burın : Bir qatar ellerde keskin siyasiy gu`res jag`dayında demokratiya tiykarlarının` geyde awır qa`liplesiw protsesslerin tallaw : Milliy sana-sezimdi belsene qayta tiklew ha`m milletlerdin` ha`m ayırım xalıqlardın` o`z ta`g`dirin o`zi belgilewge umtılıwı : etnikalıq ha`m milletler aralıq tiykarda saqlanıp turg`an ja`njeller : ideologiya dogmalar qunının` keliwi ha`m siyasiy ja`ne diniy ekstremizmnin` ha`r qıylı formalarının` ku`sheyiwi : jer sharının` a`dewir bo`leginde ekonomikası ha`lsiz rawajlang`an ha`m adamları ka`mbag`al ellerdin` saqlanıp turıwı : eller, xalıqlar arasında, al bir el sheginde adamlardın` ayırım sotsiallıq toparları arasında ekonomikalıq ha`m sotsiallıq ajıralıwı jag`dayının` ku`sheyiwi : bunın` barlıq ja`ha`nnin` sonday mort ekenligin ha`m o`zine iqtiyarlı qarawdı talap etetug`ınlıg`ın ko`rsetedi. Ha`zirgi zaman jag`daylarında ja`ha`n ko`leminde qa`wipsizlikti ta`miyinlew ha`m ten` salmaqlıqqa erisiw maqsetlerinde jan`a biyg`a`rez ma`mleketlerdin` qa`wipsizlik ha`m turaqlı rawajlanıw mashqalaları u`lken a`hmiyetke iye boladı. Pa`tli o`zgerip atırg`an jag`day ha`m jer ju`zlik ken`isliktegi ku`shlerdin` balansı, jan`a biyg`a`rez ma`mleketlerdin` ju`zege keliwi bu`gin ma`mleketlerdin` ha`m xalıqlardın` turaqlı jayın ta`miyinlew XXI a`sir bosag`asında qa`wipsizliktin` jan`a modellerin islep shıg`ıw ushın jan`a ko`z-qaraslardı izlestiriwdi talap etedi. Bu`gingi ku`ni O`zbekstan bul tek og`ada ko`p mug`darlardag`ı ta`biyiy shiyki zat qorları, sheksiz bazar ha`m kapital jumsaw salası g`ana emes. Bizin` elimiz ku`ta` ulken intellektual, ruwxıy ha`m ma`deniy imkaniyatlarg`a iye. Bunın` barlıg`ı a`jayıp geografiyalıq jaylasıwı menen baylanısıp ja`ha`nde jan`a siyasiy ha`m ekonomikalıq ta`rtip ja`del qa`liplesip atırg`an jag`daylarda og`ada u`lken geosiyasiy ha`m geostrategiyalıq qızıg`ıwshılıq tuwg`ızbay qalmaydı. Xalıq aralıq qatnasıqlardın` sapalı jan`a sistemasın qa`liplestiriw protsessine bu`gin qatnasıp atırg`anlardın` ba`rshesi menen fakttı moyınlamawı mu`mkin emes, planetanın` ku`ta` u`lken 76
ken`isleginde ku`shlerdin` balansı Oraylıq Aziyanın` jan`a biyg`a`rez ma`mleketlerdin` qanday jol
menen baratug`ınlıg`ı baylanıslı. Bul tan`lang`an jol ulıwma jer juzilik sheriklik ushın aqıbetler kelip shıg`atug`ın islam du`n`yasında bolıp atırg`an a`piwayı emes protsesslerdin` rawajlanıw na`tiyjesin de o`zinin` ta`sirin tiygizetug`ınlıg`ına ha`sh qanday gu`man joq. Ha`zirgi da`wirde turaqlılıqtı ha`m geosiyasiy ten` salmaqlılıqtı saqlaw jag`daylarında g`ana regionnın` pa`tli ha`m turaqlı rawajlanıwı ha`m jer ju`zilik sheriklik ushın ılayıqlı sherikles bolıwı mu`mkin. Tek ishki ha`m sırtqı ten` salmaqlılıqtı saqlaw ha`m qollaw printsipi bu`gin pu`tkil regiondı tabanlı ha`m turaqlı rawajlandırıw ushın ha`m Oraylıq Aziya regionı ha`r qıylı siyasiy, ekonomikalıq, a`skeriy, transport ha`m ekologiyalıq mashqalalardın` uyıtqısı ekenligin esapqa alıp, ja`njelli jag`daylardın` aldın alıw ushın bu`gin ku`ta` maqul bolıp otır. Bulardın` tek regionda geosiyasiy ten` salmaqlılıqtı ha`m turaqlılıqtı saqlaw jag`dayında sheshiw mu`mkin, bul o`z gezeginde ja`ha`n ko`leminde qa`wipsizlikti ta`miyinlew mashqalası sheshiwge qosıla barlıg`ı salmaqlı u`les bolıp tabıladı. Bu`gin payda bolıp atırg`an qa`wipsizlikke ha`m turaqlıqqa -dep ko`rsetti Prezident Đ .A.Karimov - qa`wiplerge tek sa`ykes itibar beriw jetkiliksiz ko`rinedi. O`zbekstan Respublikasının` turaqlı rawajlanıwı ha`zirgi qa`wiplerdin` ta`biyattın` bizler qa`nshelli durıs TU`Sinetug`ınlıg`ımızg`a, olardın` dereklerin ha`m o`z-ara baylanısın o`z waqtında anıqlawımızg`a, ja`miyette turaqlılıqtı saqlaw sha`rtlerin belgilep ha`m na`tiyjeli paydalanıwımızg`a baylanıslı boladı. O`zbekstannın` milliy qa`wipsizligin onın` ushın ken` ma`nide ne na`rseni an`latadı: Birinshiden O`zbekstan qa`wipsizliktin` bo`linbesleginin` tiykar bolarlı printsiplerinin` birin tutası menen qollap quwatlaydı. Qa`wipsizlik - bul u`zliksiz jag`day, onın` shegarası joq. Ekinshiden ha`r bir regionda qa`wipsizlikti ta`miyinlew mashqalaları sonday abstrakt sıpatta iye emes. Ja`ne ha`r bir regionda o`zinin` o`zgeshelikleri, o`zinin` abay etiw derekleri ha`m qa`wipsizlikti saqlaw faktorları bar. Ha`r qanday regionda mashqalalarının` sheshilmegenligi ha`m qalg`anlıg`ı pu`tkil ja`ha`nge tutas bir itibar qaratılıwı mu`mkin, al ha`r qanday regionda jag`daydın` turaqsızlıg`ı jan`a geosiyasiy ten` salmaqlıqtı buzıwdın` haqıyqıy qa`wpin tuwg`ızadı, onın` belgileri ha`r ku`n sayın ayqın bolıp atır. U`shinshiden O`zinin` geosiyasiy awhalına baylanıslı O`zbekstan ja`ma`a`tlik qa`wipsizlik sisteması jolg`a qoyılmag`an regiong`a jaylasqan, bulda qa`wiplerge sebep boladı. O`zbekstan haqıyqatında da yarım shen`berdin` strategiyalıq orayına jaylasqan onda Persiya qoltıg`ının` Kaspiy ten`izi basseyinin` ha`m Tarimsk basseyninin` yag`nıy energiya qorlarının` ku`ta` bay neft`gazlı ka`nleri jaylasqan pu`tkil jer ju`zlik energiya qıtshılıg`ı jag`daylarında bug`an jaqın jıllarda Evraziyanı ha`m ulıwma pu`tkil ja`ha`nnin` kelesheginde belgilewshi rol` atqarıwı tiyis. Onın` u`stine, O`zbekstan Rossiyanın`, Qıtaydın` ha`m Xindistannın` Shıg`ıs ha`m Batıs ellerinin` ma`pleri sa`ykes kelmey barlıg`ı regionnın` bir bo`legi bolıp esaplanadı. To`rtinshiden Regionnallıq ja`njeller terrorizm ha`m zorlıq narkobiznes ha`m qural-jaraqlar menen nızamsız sawda islew, adam huqıqların og`ada ko`p buzılıwları sıyaqlı qa`wip-qa`terlerdin` ha`m abay etiwlerdin` turaqlı dereklerine barg`an sayın jiyi aylanıp atır. Besinshiden Ha`r bir suverenli eldin` xalıq-aralıq praktikası menen huqıqı na`zerde tutılıwı tiyis, o`zinin` milliy ma`plerine tiykarlana otırıp, o`zinin` biyg`a`rezliginin` ha`m turaqlı jag`dayın ta`miyinlew maqsetinde anaw yamasa mınaw xalıq aralıq du`zilislerge ha`m qa`wipsizliktin` ja`ma`a`tlik sha`rtnamalarına o`zinin` qatnasıw da`rejesin belgilep alıwı kerek. Altınshıdan. Ekologiyalıq ha`m yadro qa`wipsizliginin` mashqalaları ayrıqsha dıqqattı talap etedi. O`zbekstannın` maqseti - Oraylıq Aziya regionın yadrosız zona dep dag`azalaw. Oraylıq Aziya ma`mleketlerinin` o`z-ara qatnasları ayrıqsha o`zgeshelikleri menen ayırılıp turadı. Pu`tkil tariyx dawamında bul regionnın` xalıqları sırt eller basqınshılarının` eziwshiligine qarsı iyinge iyin tiresip gu`resip kelgen bul xalıqlardın` wakillerin g`a`rezsizlik ha`m o`z aldına g`a`rezsiz ma`mleketler du`ziw ideyaları birlestirgen. Bul xalıqlar Tu`rkstan dep atalg`an u`lken aymaqta a`sirler dawamında jasap kelgen. Oraylıq Aziya xalıqları g`a`rezsizlikke eriskennen keyin birlikke ku`sh salıp o`z keleshegin urıw za`ru`rligin tag`ı bir ma`rtebe sezdi. Tashkentte, Qazaqstan, Qırg`ızstan, ha`m O`zbekstan Prezidentleri ta`repinen Oraylıq Aziya regionının` bul suverenli 77
ma`mleketleri arasında bir tutas ekonomikalıq ma`kan du`ziw haqqındag`ı sha`rtnamag`a qol
qoyılıwı usı joldag`ı a`meliy qa`dem boldı. Oraylıq Aziya Doslıq Awqamının` za`ru`r huqıqıy ha`m sho`lkemlestiriwshilik sha`riyatlar jaratılg`an. Ma`mleketler aralıq ken`es du`zilgen, Doslıq Awqamının` bag`darların iske asırıw boyınsha atqarıw komiteti Oraylıq Aziya birge islesiw ha`m rawajlanıw banki sho`lkemlestirilgen. Qatnasıwshı ma`mleketlerdin` ekonomikalıq integratsiyasının` 2000 -jılg`a deyin, 53 anıqjoybardı o`z ishine ala barlıg`ı bag`darlaması islep shıg`ıldı, bir tutas, ekonomikalıq ma`ka`ndı qa`liplestiriw ushın tiykar salınbaqta. Sonın` menen qatar Oraylıq Aziya ma`mleketleri sırtqı qorg`anıw siyasatların muwapıqlastırıw maqsetinde sha`rtnama qatnasıwshısı bolg`an ellerdin` qorg`anıw ministrleri ken`esinin` ustavı tastıyıqlandı. Oraylıq Aziya ma`mleketleri ja`miyetlik-siyasiy etnikalıq ha`m ma`deniy jaqtan ha`r qıylı bolsa da, birlikte ku`sh toplap, qa`wipsizlikke sırttan tuwıp atırg`an qa`wiplerge qarsı turıw ushın pu`tkil regiondı turaqlı rawajlandırıw ushın qolay ortalıq boldı, is ju`zinde bul regionda qa`wipsizlik ha`m turaqlılıq regionı sıpatında qa`liplestiriledi. Bu`gingi ku`ni O`zbekstan tolıq xuqıqlı tiykarda en` abroylı ta`siri ku`shli xalıqlar aralıq sho`lkemlerdin` quramına kirgen bolıp, barlı kontinentlerdin` birneshe onlag`an ma`mleketler menen doslıq baylanısların rawajlandırmaqta. Jer ju`zilik sheriklikke ken` tu`rde integratsiyalang`an ha`zirgi zaman demokratiyalıq ma`mleketin qurıwdan ibarat. ″ O`zbekstan bir waqıttın` o`zinde-dep ko`rsetti Đ.A.Karimov - ha`r qıylı da`rejelerde - jer ju`zlik ko`lemde ha`m regionallıq da`rejede integratsiya protsesslerine qatnasa otırıp bir a`hmiyetli printsipte : bir ma`mleket penen jaqınlasıw esabınan basqasınan uzaqlaspaw printsipine basshılıqqa aladı ″ . O`zbekstannın` xalıq aralıq qatnasıqlardın` ha`r qıylı sub`ektleri menen baylanısları qa`nshelli teren` ha`m ken` bolsa, olar menen mu`na`sebetleri de anıqlıq emes jag`dayları, jatırqawlar, mashqalalar ha`m sheshilmegen ma`seleler, ku`tilmegen jag`daylar sonshelli kem boladı. Ma`lim bolg`anday, O`zbekstan 1992 -jılı
-mart ku`ni Birlesken Milletler Sho`lkemine ag`za boldı. Bu`gingi ku`ni g`alaba qa`wipsizlik mashqalasına baylanıslı bolg`an xalıq aralıq sho`lkemler ko`p tu`rli bolıwına qaramastan, tek BMSh g`ana qa`wipsizlikti saqlaw ha`m ta`miyinlewge xızmet ete barlıg`ı aldın alıwg`a qaratılg`an diplomatiyadan baslap paraxatshılıq ornatıwg`a qaratılg`an operatsiyalarg`a qatnasıwg`a deyingi ku`ta` u`lken imkaniyatlarg`a iye. O`zbekstannın` baslaması menen ha`m BMSh tın` qa`wenderliginde 1995 -jılı Tashkentte Oraylıq Aziyada regionallıq qa`wipsizlik mashqalalarına bag`ıshlang`an xalıq aralıq seminar tabıslı o`tkerildi. Og`an 20 xalıq aralıq sho`lkem du`n`yanın` 30
AQSh, GFR, Frantsiya, Ullı Britaniya, Rossiya, YAponiya, Qıtay, Xindistan, Pakistan, Đran ha`m basqa da ellerdin` diplomatiya ha`m hu`kimeti wa`killeri qatnastı. Sonın` menen qatar O`zbekstan BMSh ko`leminde jer ju`zilik integratsiyalawdı BMSh tın` qa`nigelestirilgen mekemesi bolg`an YuNESKO, jer ju`zilik den sawlıqtı saqlaw sho`lkemi, xalıq aralıq miynet sho`lkemi, YuNESEF ha`m basqalar menen ken` tu`rde bir islesip atır. Ekonomikalıq reformalardı a`melge asırıwda O`zbekstannın` jer ju`zilik sheriklikke integratsiyalawın ta`miyinlewde xalıq aralıq finans ekonomikalıq sho`lkemleri - xalıq aralıq valyuta fondı, jer ju`zlik bank, xalıq aralıq finans korporatsiyası, Evropa qayta tiklew ha`m rawajlandırıw banki ha`m basqalar da u`lken ja`rdem ko`rsetpekte. Jer ju`zlik sheriklikke integratsiyalanıwdın` quram bo`legi ma`mleketlerdin` ha`r qıylı regionallıq birlespeleri menen baylanıslardı rawajlandırıwdan ibarat boladı. O`zbekstan regionallıq xalıq aralıq sho`lkemler bolg`an Evropa Awqamı, EQBSh, NATO, EKO, OĐK, qosılmawshılıq ha`reketi ha`m basqalar menen jemisli birle islesip atır. O`zbekstan Respublikası 1996 -jılı sovetlerden keyingi ma`kanda Rossiyadan keyin ekinshi bolıp Evropa Awqamı menen sheriklik ha`m birge islesiw haqqında kelisimge qol qoyıldı. 1996 -jıldın` dekabrinde Lissabon sammitinde O`zbekstannın` qatnasıwı onın` EQBSh (Evropada qa`wipsizlik ha`m birge islesiw sho`lkemi) menen qatnasıqların rawajlandırıwda a`hmiyetli waqıya boldı. 78
Usının` menen birge son`g`ı waqıtları Tashkentte O`zbekstannın` baslaması menen EQBSh
nın` bir qatar iri a`njumanları o`tkerildi. EQBSh Demokratiyalıq institutlar ha`m insan huqıqları boyınsha Byurosi (DĐĐHB) nın` Đnsan xuqıqları boyınsha milliy institutlar temasındag`ı xalıq aralıq seminar ken`esi Oraylıq Aziya, Evropa, amerikadag`ı 21 ma`mleket ekspertlerinin`, sonday-aq 29
o`tkeriw mu`mkinshiligin berdi. O`z g`a`rezsizligin ha`m suverenitetin bekkemlew, ha`zirgi zaman a`skeriy-texnikalıq jetiskenliklerine qatnasta bolıw, a`skeriy kadrlar tayarlawda mu`mkinshiliklerin ken`eytiw, maqsetinde O`zbekstan ″ Paraxatshılıq jolındag`ı sheriklik ″
1995 -jılı iyul` ayında qosıldı. O`zbekstan o`zinin` sırtqı baylanısların ko`p ta`repleme tiykarında da eki ta`repleme tiykarda sho`lkemlestiriw ta`repdarı. Eki ta`repleme baylanıslardı ken`eytiw o`z-ara ma`plerdi anıg`ıraq esapqa alıwg`a, bir-birewdi jaqınnan biliwge uzaq muddetli Tınıshlıq su`yiwshi sırtqı siyasat, geografiyalıq-strategiyalıq imkaniyat, sırtqı investorlar, sırtqı siyasattın` tiykarg`ı printsipleri, ″ ashıq esikler ″
kompaniyası, “a`rezsiz Ma`mleketler Doslıq Awqamı, Oraylıq Aziya ekonomikalıq sherikligi. o`z-ara paydalı birge islesiwge tiykar salıwg`a, solay etip turaqlılıq ha`m qa`wipsizlik ushın bekkem baza du`ziwge mu`mkinshilik beredi. O`zbekstannın` AQSh penen eki ta`repleme qatnasıqları ma`mleketler aralıq baylanıslardın` en` a`hmiyetli bag`darları boyınsha izbe-izlik penen ha`m bekkem rawajlanbaqta. Du`n`yadag`ı jetekshi ma`mleket bolg`an, ku`ta` u`lken siyasiy, ekonomikalıq, a`skeriy- texnikalıq, intellektuallıq potentsialg`a iye AQSh penen ko`p ta`repleme qatnasıqlardı rawajlandırıw ha`m teren`lestiriw bu`gingi ku`ni O`zbekstan ushın u`lken a`hmiyetke iye. O`zbekstan Amerika kompaniyaları ha`m firmaları menen birliktegi investitsiya joybarların a`melge asırıwg`a, olar menen uzaq mu`ddetli, o`z-ara paydalı sheriklik qatnasıqların ornatıwg`a Amerika kapitalının` ishki bazarında qatnasıwın ken`eytiwge u`lken a`hmiyet beredi. Son`g`ı jılları Evropadag`ı ko`plegen ma`mleketler -Germaniya, Ullı Britaniya, Frantsiya, Bel`giya, Portugaliya, Gretsiya, Chexiya, Slovakiya, Rumıniya ha`m basqada bir qatar ma`mleketler menen O`zbekstannın` tikkeley eki ta`repleme qatnasıqları a`dewir ken`eydi ha`m bekkemlendi. Sonın` menen qatar Shıg`ıs ha`m TU`Slik Shıg`ıs Aziya elleri-YAponiya, TU`Slik Koreya Qıtay, V`etnam, Malayziya, Hindistan, Đndoneziya ha`m basqa da ma`mleketler menen baylanısları bekkemlenip atır. Regionallıq turaqlılıq da`rejede integratsiya protsesslerin rawajlandırıw ma`selelerin sheshiwde g`a`rezsiz Ma`mleketlerdin` Doslıq Awqamı quramına kirgen eller arasında qa`liplesip atırg`an qatnasıqlar ayrıqsha orın tutadı. Bunday birge islesiwge Doslıq Awqamı ellerinin` jaqınlıg`ı ha`m ekonomikalıq ta`repten baylanıslıg`ı menen qatar, teren` tariyxıy tamırları, ma`deniy ha`m ruwxıy baylanısları u`lken tariyxıy da`wir dawamında xalıqlar ta`g`dirinin` birligi de tiykar boladı. Yüklə 466,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|