O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

14-TEMA: O`ZBEKSTANDA MA`MLEKETLIK G`A`REZSIZLIKGĐN

QOLG’A KIRGIZILIWI HA`M ONIN` A`HMIYETI. 

O`ZBEKSTAN HUQIQIY-DEMOKRATIYALIQ MA`MLEKET HA`M PUXARALIQ 

JA`MIYET TIYKARLARININ` DU`ZĐLĐWĐ. 

REJESĐ
::::

1. O`zbekstannın` ma`mleketlik g`a`rezsizligin qolg`a kirgiziwge jol tutıwı. 

2. O`zbekstanda ma`mleket g`a`rezsizliginin` ja`riyalanıwı.
3. O`zbekstanın` o`zine ta`n jolın tan`lap alıwı. Ma`mleket ha`kimiyatının` milliy, 
huqqıy,demokratiyalıq tiykarlarının` du`ziliwi.
4.Jergilikli ma`mlektlik ha`kimiyat organlarının` du`ziliwi,olardın` wazıpaları ha`m xizmeti. 
5.O`zbekistannın` demokratiyalıq, puxaralıq jamiyet qurıw jolı, onın` ozine ta`n
o`zgeshelikleri. 
XX a`sirdin` aqırına kelip du`n`yanın` 1/3 bo`leginde burın bolmag`an qubılıslar bolıp o`tti. 

Bul waqıtqa kelip du`n`yag`a atı belgili bolg`an SSSR degen ma`mleket bo`lsheklenip, totaritarlıq

sistema, kommunistlik ideologiya dag`darısqa ushıradı. Onın` quramına kirgen awqamlas 
respublikalar o`z g`a`rezsizligine eristi.

G`a`rezsizlikke erisiwi ideyası xalqımızg`a burınnan miyras bolıp keldi. Prezident
Đ
.A.Karimov»... o`zbek milleti burınnan o`zinin` erkinligi ha`m o`z g`a`rezsiz- ligi ushın gu`resip 

jasag`an. Milletimiz tariyxı haqqındag`ı shınlıq jurtımızdın` pidayı o`z jolınan, maqsetinen,

so`zinen qaytpaytug`ın perzentlerge ashılıwı kerek. Biliwimiz sha`rt bolg`an betlerdi qunt penen 
ashıw ha`mmemiz ushın kerek, ha`m parız, degendi usı joqarıda aytılg`an jag`daydı ko`zde tutadı.

---

60

Xalqımızdın` uzaq tariyxı o`t- ken da`wirlerde azatlıq, erkinlik, g`a`rezsizlik ushın tınımsız gu`res 

alıp barg`anlıg`ınan derek beredi.

1990-jıllarg`a kelip sotsialistlik ellerde insan huqıqların qorg`aw, erkinlikke umtılıw jan`a 
basqıshı baslandı. Shıg`ıs Evropa ma`mleketlerinde derlik yarım a`sir u`stemlik etken totalitarlıq
sistema dag`darısqa ushırap demokratiyalıq sistema qa`lip- lesti. Ko`p g`ana ma`mleketlerde 
g`a`rezsizlikke erisiw ma`selesi pu`tkil du`n`ya ju`zin o`z ishine alg`an protsesske aylandı.
O`zbekstannın` g`a`rezsizlikke erisiwi mine usı protsess quramında bolıp o`tti. «Xalıqlardın` 
erkinlik, g`a`rezsizlik, baxıt ıg`balg`a qaray umtılıwı o`z tag`diyrin o`zi belgilewge etken sheshimi
turmıstag`ı teren` o`zgerislerdi ha`reketke keltiriwshi ku`sh bolıp esaplanadı» - degen edi Prezident 
Đ
.A. Karimov. 

1990-jılg`a kelip respublikalar suverinetetin ha`m insan huqıqların shekleytug`ın totalitarlıq

-buyrıqpazlıq basqarıwının` jaramsız ekenligin turmıstın` o`zi ko`rsete basladı. Usı jıldın` 23- 
martında O`zbekstan Kompartiyasının` Oraylıq Komitetinin` Plenumı boldı. Onda O`zbekstan
SSRnın` siyasiy suvereniteti ma`selelerine tiyisli mashqalalardı ko`rip shıg`ıwg`a ayrıqsha itibar 
qaratıldı. Plenum ha`kimshilik-buyrıqpazlıq sistemasınan waz keshiwlikti ha`m sonın` menen birge
O`zbekstan SSR Prezidenti lawazımın sho`lkemlestiriw kerekligi haqqındag`ı sheshimine keldi.
1990-jılı 24-martta XII shaqırıq O`zbekstan SSR Oliy Sovetinin` V sessiyası boldı. Onda
O`zbekstan tariyxında birinshi ret Prezidentlik lawazımın sho`lkemlestiriw haqqında qarar qabıl 
etildi ha`m O`zbekstan SSRnın` Prezidenti bolıp Đ.A.Karimov saylandı. Prezident lawazımının`
sho`lkemlestiriliwi Respublikanın` siyasiy ha`m ekonomikalıq g`a`rezsizligi ushın qoyılg`an 
da`slepki qa`demlerden edi.
1990-jılı 20-iyunda XII shaqırıq O`zbekstan SSRnın` Oliy Sovetinin` ekinshi sessiyasında 
«”a`rezsizlik Deklaratsiyası» qabıl etildi.
Usı ku`nnen baslap respublikada O`zbekstannın` ekonomikalıq ha`m siyasiy turmısına tiyisli 
ma`seleler g`a`rezsiz tu`rde sheshile basladı. Bunnan tısqarı O`zbekstanda Respublikanın`
ma`mleket g`a`rezsizligine tiyisli bolg`an jan`a ma`mleketlik belgilerdi tayarlaw ha`m qabıl etiw 
islerinde baslap jiberildi.
1991-jılı 15-fevral`da O`zbekstan Oliy Ken`esinin` «O`zbekstannın` ma`mleketlik belgileri 
haqqında» arnawlı qarar qabıl etti.
1991-jılı 19-20-avgust ku`nleri Moskvadag`ı waqıyalardan keyin O`zbekstan Prezidentinin` 
25-avgusttag`ı pa`rmanına muwapıq Respublika ishki isler wazirligi ha`m ma`mleketlik
qa`wipsizlik komitetti nızamlı tu`rde O`zbekstan iyeligine alındı. Respublika aymag`ında jaylasqan 
SSSR ishki isler wazirliginin` ishki a`skerleri tuwrıdan-tuwrı O`zbekstan Prezidentine bag`ındırıldı.
Respublika Oliy Kengashi 1991-jılı 26-avgust ku`ni O`zbekstannın` ma`mleketlik 
g`a`rezsizligi haqqında nızam proektin tayarlaw ha`m 31-avgustte Oliy Kengash sessiyasın
shaqırıwg`a qarar etti.
Usınday jag`dayda O`zbekstan Oliy Kengashi XII shaqırıq gezeksiz altınshı cessiyası 1991-
jılı 31-avgustta jumısın basladı. Bunda «O`zbekstan Respublikasının` ma`mleketlik g`a`rezsizlik 
haqqında» ha`m «O`zbekstan Respublikasının` bayrag`ı haqqındag`ı» ma`seleler ku`n ta`rtibine
qoyılıp, talqılandı.
Sessiyada
O`zbekstan 
Respublikasının`
ma`mleket 
g`a`rezsizligi
haqqında 
Oliy
Kengashinin` bayanatı qabıl etildi. Oliy Kengash bul bayanat arqalı xalıq aralıq, huqıqıy 

xu`jjetlerde belgilengen huqıqlarg`a tiykarlanıp O`zbekstannın` ma`mleketlik g`a`rezsizligin ha`m

erkin suveren ma`mleket-O`zbekstan Respublikasının` du`zilgenligin saltanatlı tu`rde ja`riyaladı. 
Oliy Kengash sessiyası «O`zbekstan Respublikasının` ma`mleketlik g`a`rezsizligin jariyalaw
haqqında» qarar qabıl etti. Qararda: «Birinshi sentyabr` O`zbekstan Respublikasının` g`a`rezsizlik 
ku`ni dep belgilensin ha`m 1991- jıldan baslap bul ku`n bayram ha`m dem alıs ku`n dep
dag`azalansın» - dep qatan` belgilep qoyıldı.
«O`zbekstan Respublikasının` g`a`rezsizligi haqqında bul hu`jjetler o`zbek xalqının`
g`a`rezsizlikke eriskenliginin` huqıqıy tiykarı boldı. 
Bunday nızamnın` qabıl etiliwi g`a`rezsizlik da`wirinde qolg`a kirgizilgen tabıslardın`
na`tiyjesi esaplanadı. Bul bolsa huqıqıy, ekonomikalıq ha`m ruwxıy - morallıq qatnaslar na`tiyjesi. 
Nızamg`a O`zbekstan Respublikası Oliy Kengashi 1991- jılı 30-sentyabr`de bolıp o`tken VII
sessiyasında qabıl etilgen qararı menen Konstitutsiyalıq ku`sh berildi.

---

61

Solay etip, xalqımızdın` a`rmanları orınlanıp, uzaq jıllar dawam etken gu`res na`tiyjesinde 

ma`mleketimiz, xalqımız siyasiy g`a`rezlilikten qutıldı.

“a`rezsiz respublika - O`zbekstan respublikası payda boldı. 
Oliy Kengashta ja`ne ma`mleketlik Oliy Kengashi ja`ne ma`mleketlik belgiler haqqında
ma`selede ko`rip shıg`ıldı ha`m tiyisli qarar qabıl etildi.
Mine, usılayınsha O`zbekstan tariyxında jan`a da`wir - milliy g`a`rezsizlik da`wiri baslandı.
“a`rezsizlik - bul milliy ma`mleketshilikti tiklew, ku`shli demokratiyalıq huqıqıy ma`mleket 
payda etiw, g`a`rezsiz tu`rde ishki ha`m sırtqı siyasat ju`rgiziw, O`zbekstannın` du`n`ya
ja`miyetshiligine qosılıwın, onda a`hmiyetli orın iyelewin TU`Sinemiz. 
“a`rezsizlikke erisip, qısqa mu`ddet ishinde respublika o`zinin` g`a`rezsiz ekonomikalıq,
siyasiy ha`m milliy siyasatına, ma`mleketlik tili, gerbi, Gimni, Bayrag`ı ha`m tiykarg`ı nızam 
Konstitutsiyag`a iye boldı. O`zbekstan Respublikası ma`mleketlik belgilerinin` qabıl etiliwi
ma`mleketimiz g`a`rezsizligin bekkemlewde u`lken a`hmiyetke iye boldı. 
O`zbekstan Respublikası Oliy Kengashinin` 1991-jılı 18-noyabrde bolıp VIII sessiyası
«O`zbekstan Respublikasının` ma`mleketlik haqqında» nızam qabıl etti. 
Ma`mleketlik bayraq a`yyemgi ata-babalardan kiyatırg`an miyraslardı o`zine sin`dirip alg`an
bolıp, milliy ha`m ruwxıy ta`reptende qu`diretli imperiyalar mısalında A.Temur imperiyası bayrag`ı 
traditsiyaların dawam ettirgen.
1992-jıl 2-iyulg`a kelip, O`zbekstan Respublikası Oliy Kengashinın` X sessiyasında 
«O`zbekstan Respublikasının` Ma`mleketlik gerbi» haqqında Nızam qabıl etildi.
Ha`r bir suveren ma`mlekettin` huqıqıy tiykarlarının` biri onın` tiykarg`ı nızamı - 
Konstitutsiyası esaplanadı. O`zbekstannın` jan`a Konstitutsiyasın islep shıg`ıw ideyası 1990-jılı 20-
iyunda g`a`rezsizlik Dekloratsiyasının` qabıl etiliwi menen birgelikte payda bolg`an edi. Oliy 
Kengashtin` ekinshi sessiyasında g`a`rezsizlik deklaratsiyasının` a`hmiyetli printsipleri tiykarında
ma`mlekettin` jan`a Konstitutsiyası islep shıg`ılıwı kerek degen juwmaqqa kelindi.
Konstitutsiya proekti usı waqıttan baslap tayarlanıla basladı.
1992-jıl 8-dekabr` XII shaqırıq O`zbekstan Respublikası Oliy Kengashiinin` XI sessiyası 
boldı. Onda «O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyasın qabıl etiw haqqındag`ı» ma`sele ko`rip
shıg`ıldı. 
Konstitutsiya proektine ko`p qana qosımshalar ha`m o`zgerisler kirgizildi.
Solay etip, suveren demokratiyalıq O`zbekstan respublikasının` birinshi Konstitutsiyası 
qabıl etildi.
Konstitutsiya keleshegi ullı O`zbekstannın` keleshegi ushın, a`dil huqıqıy ma`mleket payda 
etiw ushın bekkem huqıqıy tiykar bolıp xızmet etip atır.
O`zbekstan Respublikasının` Konstitutsiyası insan ma`plerin, haq-huqıqların qor- g`awshı 
shın ma`nisindegi demokratiyalıq Konstitutsiya bolıp esaplanadı. Konstitutsiya- nın` qabıl etiliwi
ma`mleket tariyxında u`lken a`hmiyetke iye boladı. 
O`zbekstannın` jan`a Konstitutsiyası o`zine ta`n qa`siyetleri, ayrıqshalıqları menen ajralıp
turadı.

Birinshiden bul hu`jjet huqıqıy ha`m siyasiy oylawdın` en` ullı jetiskenliklerin, ha`zirgi

zaman Konstitutsiyalıq ilimin o`zinde sa`wlelendirgen. 
Ekinshiden, O`zbekstan Konstitutsiyası O`zbek xalqı ma`deniyatın ha`m milliy tradi-
tsiyalarının` teren` tamırlarına su`yengenligi, ha`m u`shinshiden, O`zbekstan Respublika- sındag`ı 
aldın`g`ı ja`miyetlik-ekonomikalıq, ma`mleketlik-siyasiy du`zilisinen basqa du`zimge o`tilgenligi,
tu`pten jan`alaıw payda bolg`anlıg`ı menen ko`zge taslanadı. 
Konstitutsiya mazmunı jag`ınan jan`a, printsipial siyasiy hu`jjet bolıp, onın` mazmun ha`m
ma`nisin ashıp beriwshi tiykarg`ı printsipleri ayrıqsha itibarg`a ılayıq bolıp esaplanadı. 
Tiykarg`ı nızam Konstitutsiya qabıl etilgennen son` O`zbekstan Respublikası Oliy
Kengashinın` 1992-jıl 10-dekabr`de bolıp o`tken XI sessiyasında «O`zbekstan Respublikası 
Ma`mleketlik Gimni haqqındag`ı» nızam qabıl etildi.
Milliy g`a`rezsizliktin` ja`ne bir belgisi - ku`shli ha`m bahalı valyuta dizimine iye bolıw 
esaplanadı.
Milliy valyuta - milliy maqtanıshı bolıp g`ana qalmay, ba`lkim ma`mleketimiz 
g`a`rezsizliginin` belgisi, suveren ma`mleketke tiyisli belgi bolıp esaplanadı.

---

62

1994-jıl 1-iyuldan baslap, ma`mleketimizde milliy valyuta «sum» aylanısqa engizildi. Bul 

ekonomikalıq g`a`rezsizlikti belgilewde a`hmiyetli bolıp esaplanadı.

O`zbekstannın` ma`mleketlik g`a`rezsizligine iye bolıwı u`lken tariyxıy a`hmiyetke iye bolıp 
esaplanadı. O`zbekstan xalqı o`z tag`diyrın o`zi belgilew haqqında, o`z milliy ma`mleketligin payda
etiw mu`mkinshiligine, ekonomikada tu`pkilikli o`zgerisler islew imkaniyatına iye boldı.
Jurt tariyxı, a`yyemgi ma`deniyat tiklene baslandı, milliy ko`z-qarastan jan`asha oylaw
qa`liplesip, o`zbek xalqı tariyxında jan`a da`wir g`a`rezsizlik da`wiri baslandı.
Ma`mleketimizde huqıqıy demokratiyalıq ma`mleket du`ziw ha`m puxaralıq ja`miyetti
payda etiw protsessi barg`an sayın teren`lespekte. ”a`rezsizlik jılları jan`a g`a`rezsiz O`zbekstannın` 
milliy ma`mleketshilik tırnag`ın qurıw tarawında puxta ha`m barınsha parasatlı is alıp barılg`an
da`wir boldı. Tek g`a`rezsizlikke eriskennen keyin g`ana xalıq aralıq qatnasıqlardın` ten` huqıqlı 
sub`ektine aylang`an g`a`rezsiz O`zbekstan jan`a ma`mleket qurıw ha`m rawajlandırıwg`a kiristi.
Basqasha etip aytqanda, tek g`a`rezsizlik g`ana xalqımızg`a o`z Watanında o`zin erkin seziw, nag`ız 
milliy qa`diriyatlardı tiklew, o`z milliy ma`mleketin qurıw imkaniyatın berdi.
“a`rezsizlikke erisilgennen keyin, xalqımız aldında keskin mashqalalar payda boldı. Olardı 
sheshpey turıp, demokratiya ha`m ha`kimiyattı bo`listiriw printsiplerine tiykarlang`an jan`a
ma`mleketti qurıw, demokratiyalıq huqıqıy ma`mleket ha`m puxaralıq ja`miyetin qurıw mu`mkin 
emes edi.
O`zbekstan demokratiya qa`diriyatların, insannın` huqıq ha`m erkinliklerin ta`miyinlew, 
erkin bazar ekonomikasın qurıwdı o`zi ushın en` ullı qa`diriyatlar sıpatında qabılladı.
Sonlıqtan to`mendegiler en` tiykarg`ı wazıypamız bolıp qaldı: 
Birinshiden: Burıng`ı ha`kimshilik-buyrıqpazlıq du`zimin, og`an muwapıq bolg`an
ha`kimiyat ha`m basqarıw organların qurtıw. 
Ekinshiden: Jan`a ma`mleketshilikti siyasiy, huqıqıy, konstitutsiyalıq tiykarların jaratıw.
Konstitutsiya ha`m nızamlarda ja`miyetlik qatnasıqlardın` jan`a du`zimin, oraydag`ı ha`m 
organlardag`ı ha`kimiyat organlarının` jan`a du`zimin bekkemlep qoyıw.
1992-jıldın` dekabrinde O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyasının` qabıl etiliwi ma`mleket 
turmısında u`lken siyasiy waqıya, jan`a O`zbekstandı tiklew barısında a`hmiyetli qa`dem boldı.
O`zinin` tiykarg`ı nızamında ma`mleket du`zimi printsiplerin, puqaralardın` huqıq ha`m 
erkinliklerin, ja`miyetti rawajlandırıwdın` ekonomikalıq negizleri ha`m strategiyalıq bag`darın
bekkemlep qoymag`an ma`mleket tolıq suveren ma`mleket bola almaydı. Konstitutsiya suveren 
ma`mleketimizdin` nızamshılıq-huqıqıy negizin du`ziwdin` tiykarg`ı tırnag`ı, g`a`rezsiz
ma`mleketimizdin` shıraylı tası boldı. 
Konstitutsiyag`a muwapıq, ma`mleket ha`kimiyatı organlarının` burıng`ı totolitar du`zimnen
birotala parıq qılatug`ın, ha`kimiyatlardın`, yag`nıy nızam shıg`arıwshı, atqarıwshı ha`m sud 
ha`kimiyatlarının` bo`liniwi printsipine tiykarlang`an du`zim jaratıldı. Olardın` ha`r birinin`
xızmetinde huqıqıy tiykarda avtoritarizm ha`m totalitarizmnin` qaytalanıwın biykar etetug`ın 
tıyanaqlı demokratiyalıq normaları ha`m jol-jobaları pitkerildi.
Sho`lkemlestirilgen atqarıwshı ha`kimiyat organları du`zimi burıng`ılarınan birotala parıq 
qıladı. Olar rejelew-bo`listiriw wazıypalarınan azat bolıp, ekonomikalıq siyasattı muwapıqlastırıw
ha`m ta`rtipke salıw rolin atqarmaqta. Ko`plegen wa`zirliklerdin` ornına bazar sha`rayatlarına say 
keletug`ın xojalıq birlespeleri, awqamları, kontsernler, korporatsiyalar, xolding kompaniyaları
du`zildi. 
Jergilikli ha`kimiyat organlarının` tolıq dizimin puqaralardın` o`zin-o`zi basqarıw
organlarısız ko`z aldımızg`a keltirip bolmaydı. Bul organlardın` tiykarın puqaralar jıyınları-
ma`ha`lleler quraydı. Olar xalıqtın` tariyxıy da`stu`rleri ha`m ruwxıyatın esapqa alıw tiykarında
du`zilgen. O`zin-o`zi basqarıwdın` a`hmiyetli ja`miyetlik organı bolg`an ma`ha`llenin` a`hmiyeti 
ba`rhama joqarı bolg`an.
Konstitutsiyag`a muwapıq, jan`a demokratiyalıq saylaw dizimi tiykarında O`zbekstan 
tariyxında birinshi ma`rte Respublika parlamenti-Oliy Ma`jilis ha`m de wa`killik ha`kimiyatının`
jergilikli organlarına ko`p partiyalıq tiykarında, erkin, al`ternativ saylaw o`tkerildi. Na`tiyjede 
ma`mleket ha`kimiyatının` Oliy Ma`jilis ha`m xalıq deputatları jergilikli ken`eslerinen ibarat nızam
shıg`arıwshı tarmag`ı ju`zege keltirildi. Ol jemisli islep turıptı. O`zbekstan tariyxında da`slepki 

---

63

ma`rte ja`riya etilgen Respublika Prezidenti lawazımı jan`a O`zbekstan ma`mleket ha`kimiyatı 

organları diziminde tiykarg`ı orındı iyeleydi. Ol siyasiy dizimnin` o`zegi bolıp qaldı.

Konstitutsiyanın` qabıl etiliwi, o`tken jıllar dawamındag`ı shıqqan nızamshılıq xızmeti 
huqıqıy demokratiyalıq ma`mleketti du`ziwdin` barlıq puqaralar nızam aldındag`ı ten`ligin,
nızamnın` u`stinligine kepil bolatug`ın bekkem tiykarların jaratıw imkaniyatın berdi. 
Sonın` menen birge, ma`mlekettin` mazmunı pu`tkilley, tiykarınan o`zgerdi. Ma`mleket
da`slepki basqıshta ja`miyetti jan`alawdın` en` baslı ku`shine aylang`an halda, reformalardın` bas 
qollap-quwatlawshısı ha`m jol-joba ko`rsetiwshisi, ja`miyetlik o`mirdegi jan`a ideyalardın`
tiykarg`ı a`melge asırıwshısı bolıp qaldı. 
Ha`zirgi waqıtta demokratiyalıq siyasiy dizimnin` en` a`hmiyetli sub`ekti bolg`an
ma`mleketshilikti reformalawda jan`a wazıypalar alda turıptı. Demokratiyalıq o`zgerislerdin` 
ha`zirgi basqıshı siyasiy ekonomikalıq ha`m sotsiallıq rawajlanıwdın` uzaq waqıtqa belgilengen
strategiyasın islep shıg`ıwdı talap etpekte. Bunda ma`mlekettin` roli demokratiyalıq 
rawajlandırıwımızdın` aqırg`ı maqseti-puxaralıq ja`miyetti du`ziw maqsetine tiykarlang`an halda
tiykarınan o`zgeriwi da`rkar. 
Bul-ma`mleketshilikti du`ziw ha`m rawajlandırıw tarawındag`ı strategik wazıypamız. Ol biz
tan`lap alg`an ja`miyetti demokratiyalıq rawajlandırıw jolına tiykarlanadı. 
Adamzat
tsivilizatsiyasının` 
qa`driyatlarınan
esaplang`an 
G`puxaralıq
ja`miyetG`TU`Sinshesi o`zinin` rawajlanıwında ju`da` ko`p basqıshlardı basıp o`tti ha`m a`sirler 
boyı ko`plegen danıshpanlardın` itibarın o`zine awdarıp keldi. Ha`zirgi da`wirde bul kategoriya
insaniyat aldında turg`an, rawajlanıw da`rejesin belgileytug`ın a`hmiyetli mashqalalardın` biri bolıp 
turıptı. Sol sıyaqlı puxaralıq ja`miyettin` siyasiy ha`kimiyat, ma`mleket dizimi menen baylanıslıg`ı,
demokratiya menen baylanısın u`yreniw a`hmiyetli ma`sele bolıp keldi ha`m sonday bolıp 
qalmaqta. O`zbekstan Respublikasının` Prezidenti Đslam Karimov G`TafakkurG`jurnalında
basılg`an sa`wbetinde G`... biz puxaralıq ja`miyetti qurıwdı o`z aldımızg`a maqset etip qoyg`anbız. 
Bul tarmaqta da`slepki, lekin a`hmiyetli qa`demler qoyıldıG`,-dep atap ko`rsetip o`tken edi.
Ma`mleketimizde son`g`ı bes-altı jılda o`tkerilgen ha`m ha`zirde tez pa`tler menen o`tkerilip 
atırg`an reformalarda o`zinin` sa`wleleniwin tawıp atırg`an ekonomikalıq siyasattın` juwmaqlanıw
na`tiyjesinde demokratiyalıq o`zgerisler etiw, ku`shli suveren huqıqıy ma`mleket du`ziw ushın 
bekkem materiallıq tiykar jaratıwg`a bag`darlang`anlıg`ı haqqında Prezidentimiz Đ.Karimov o`zinin`
G`O`zbekstan ekonomikalıq reformalardı teren`lestiriw jolındaG`sonday degen edi:G`Maqsetimiz 
demokratiyalıq, a`dalatlı, puxaralıq, ja`miyet qurıw. Bul bizin` arzıw-a`rmanımız, strategiyamızG`,-
dep ja`ne bir ret ayqın ko`rsetip o`tti. 
Tiykarg`ı nızam demokratiyalıq ja`miyettin` tikleniwine qosqan ju`da` u`lken u`les sonnan
ibarat, ol tek ja`miyet yamasa ulıwma xalıqtın`, insannın` belgili mu`ta`jlikleri, talapları, huqıq 
ha`m erkinliklerine qaratılg`an.
Biz ushın puqaralıq ja`miyeti-ja`miyetlik ma`kan. Bul ma`kanda nızam u`stin bolıp, ol 
insannın` o`z-o`zin kamal taptırıwg`a qarsılıq etpeydi, kerisinshe, ja`rdem beredi. Đnsan ma`pleri,
onın` huqıq ha`m erkinlikleri tolıq da`rejede ju`zege shıg`arıwg`a ja`rdem etedi. Sonın` menen birge 
basqa adamlardın` huqıq ha`m erkinliklerinin` kemsitiliwine jol qoyılmaydı. YAg`nıy, erkinlik
ha`m nızamg`a boysınıw bir wakıttın` o`zinde ha`reket etedi, bir-birin toltıradı ha`m bir-birin o`z-
ara talapshan` etedi. Basqasha aytqanda, ma`mlekettin` nızamları insan ha`m puqara huqıqların
kemsitpewi lazım. Usının` barısında barlıq adamlar nızamlarg`a so`zsiz boysınıwları sha`rt. 
Ha`kimiyat strukturalarının` demokratiyalıq mazmunı ko`pshilik wakıtta ma`mleketti
basqarıwda puqaralardın` qatnasıw ma`selesi qanshelli a`melge asırılg`anlıg`ı menen 
belgilenetug`ını ma`lim. O`zbekstanda usı ha`qıqtın` a`melde qollanılıwı ushın nızam tiykarları bar.
O`tiw da`wiri sha`rayatında, puqaralıq ja`miyet tiykarların du`ziw qubılısı ju`z bergen 
payıtta O`zbekstan xalqının tu`rli qatlamlarının` talapların orınlaw lazım bolg`an ken` tarmaqlı,
ko`p partiyalı du`zim kibi demokratiyalıq institutlar ha`m basqa ja`miyet sho`lkemlerinin` qarar 
tabıwı da u`lken a`hmiyetke iye bolmaqta.
Ja`miyette tınıshlıqtı saqlaw za`ru`rligi haqqında ga`p eter ekenbiz, siyasiy instituttın` 
ju`zege keliwi demokratiyalıq ja`miyet ushın sha`rt bolg`an ha`m normal` ha`m sonın` menen birge
en` a`hmiyetlisi, ol sho`lkemlestiriwshilik tamannan ra`smiylesken, tiyisli yuridikalıq muqamg`a 
iye bolıwı, konstitutsiya ha`m nızam normaların hu`rmet etiwi, o`z ha`reketleri menen eldegi

---

64

ma`mleketlik ha`m ja`miyetlik du`zimnin` qatan` ha`m nıg`ayg`an halatı ushın juwapkerli bolıwı, 

ma`mleket qurılısının` joqarı da`rejedegi proektlerine iye bolıwı lazım.

O`zbekstanda demokratiyag`a barıwdın` basqa jolı tan`lap alındı. Biz g`a`rezsiz huqıqıy 
demokratiyalıq ma`mleketti tiklewdin` tiykarg`ı maqset ha`m wazıypaların belgiler ekenbiz,
O`zbekstannın` tsivilizatsiya ha`m gu`lleniwdin` joqarı, jaqtılı shın`larına shıg`ıwında ma`deniy 
ha`m tariyxıy miyrastın`, xalıqtın` insanıylıq da`stu`rlerinin` joqarı sheklerin iyelegen, ulıwma
insanıy qa`driyatlar ha`m normalarg`a sadıq bolg`an azat ha`m ha`r ta`repleme ja`mlesip kamal 
tapqan insan tiykarg`ı su`yenishi bolıwın qayta-qayta atap o`tkenbiz.
Haqıyqatında da demokratiya - tek baqlaw ha`m siyasiy protsess bolıp qalmay, sonın` 
menen birge xalıqtın` turmıs qa`lpi ha`m onın` ruwhiyatı, da`stu`rleri, ma`deniyatı,
psixologiyasının` ayrıqshalıg`ı bolıp tabıladı. Demokratiya ja`miyettin` qa`diriyatına, ha`r bir 
insannın` baylıg`ına aylanıwı kerek. Bul bolsa bir demde bolatug`ın na`rse emes. Xalıqtın`
ma`deniyatınan jay almag`an demokratiya turmıs qa`lpinin` az g`ana bo`legi de bola almaydı. 
Baxtımızg`a O`zbekstan a`ne sonday demokratiyalıq rawajlanıw da`stu`rlerine iye. Sol
sebepli demokratiyag`a basqıshpa-basqısh mu`mkin bolg`anınsha qısqa mu`ddetke o`tiw barısının` 
strategik a`hmiyeti, bizin`she, tek ja`miyette tınısh-tatıwlıqtı saqlap qalıwdan g`ana ibarat emes. Ol
puqaralıq ja`miyettin` o`mirshen` bu`rtiklerin abaylap saqlawınan ibarat. 
Sonın` menen birge, biz da`stu`riy ma`deniyatımız ha`m xalqımızdın` traditsiyaları, onın`
awhalı-jag`dayı ha`m sotsiallıq sho`lkemlestiriw sha`rt-sha`rayatları O`zbekstan Respublikasında 
demokratiyanı tiklewdin`, puqaralıq ja`miyetti qurıwdın` en` jemisli tu`rleri bolıwın teren`
TU`Sinemiz. 
Oraylıq Aziya tsivilizatsiyasında puqaralar ja`miyetinin` ha`m xalıq massasının`
ekonomikalıq-ja`miyetlik awhalları menen qızıg`ıwı menen dan`q taratqan a`wladlarımızdın` 
xızmetin-du`n`ya tariyxında u`lken iz qaldırg`an ullı danıshpanlardın` sol tarmaqlardın` xızmetleri
menen baylanıslı bolg`an shıg`armalarında da ko`rip o`tiwimizge boladı. Mısalg`a, Arastu, 
Montesk`e, Makievelli, Lokk, Gobbs, Gegel shıg`armalarında usınday problemalarg`a u`lken
a`hmiyet beriledi. 
U`lken
frantsuz 

sotsiologı

Sh.Montes`edin` 
G`Nızamlar
a`hmiyetiG`degen 
shıg`armasındag`ı puqaralıq ja`miyet haqqındag`ı pikirlerin ha`zirgi, bizin` da`wir TU`Sinigimiz
menen bir dewimiz mu`mkin. Ol puqaralıq ja`miyet haqqında jazıp ha`kimiyattın` nızam 
shıg`arıwshı, atqarıwshı ha`m sud ha`kimiyatlarına bo`liniwi ha`m bul puqaralıq ja`miyettin`
tiykarın quraytug`ının atap o`tedi. 
Ullı nemis ilimpazı G.Gegel` o`zinen aldın o`tken oyshıllardın` teoriyasına jan`alıq kirgizip
puqaralıq ja`miyet-ma`mleket degen juwmaqqa keledi. Onın` pikirinshe, bunday ja`miyet 
ma`mleket ishinde bolmay, onnan tısqarıda, yamasa ol menen qatara turadı deydi ilimpaz.
Puqaralıq ja`miyetke say bolg`an protsessler ha`m waqıya-ha`diyselerdi anıqlaw, olardı 
u`yreniw jaqsı jolg`a qoyılg`an emes. Onı teren` analiz etiw ushın en` aldı menen, ilimiy
TU`Sinshenin` o`z tiyisli bahasın beriw, onın` wazıypasın, xarakterli belgilerin ha`m de 
ayırmashılıqların anıqlap alıwımız za`ru`r.
O`zbekstanda bul tarmaqta a`melge asırılg`an jumıslar pu`tkil du`n`ya progressiv 
ku`shlerdin` dıqqat orayında turıptı. Sebebi ma`mleketimiz Oraylıq Aziya aymag`ında turaqlılıq
ha`m rawajlanıwında en` u`lken tayanısh ekenligin pu`tkil du`n`ya jaqsı biledi. 
Ja`miyettin` ja`miyetlik qatlamların basqarıwshılar ha`m basqarıwshılarg`a ajıratıwımız
mu`mkin. “a`rezsizlikke eriskennen keyin maydang`a kelgen O`zbekstan ja`miyetinde basqarıwshı 
roldi ma`mleket a`melge asıra basladı.
Sonın` menen birge bul protsesske ken` xalıq massası, barlıq sotsial qatlamlardın` 
qatnasıwının` ken`eyiwi ha`m basqarılatug`ınlardın` roli a`ste-aqırın o`sip baradı.
Sa`tli o`zgerisler tariyx hu`kimi bolıp, bazı bir waqıtları barlıq tarmaqlarda puqaralıq 
ja`miyet ta`repke burılıwı pa`sen`lestiriliwi mu`mkin, lekin onı toqtatıw mu`mkin emes. Bunın`
kepilligi huqıqıy ma`mleket qurıwg`a qarap qoyılg`an sheshiwshi qa`demler bolıp esaplanadı. 
Bazardın` ekonomikalıq qatnasıqları, siyasiy reformalar, mu`lkti ma`mleket ıqtıyarınan
shıg`arıw, plyuralizm, ko`ppartiyalıq, puqaralıq ja`miyeti, huqıqıy ma`mleket ha`m sog`an usag`an 
TU`Sinsheler, tek g`ana bir atama bolıp qalmastan, ba`lkim rawajlanıw jolındag`ı konkret wazıypa.

---

65

Bul wazıypalar ishinde puqaralıq ja`miyetinin` payda bolıwı ha`m rawajlanıwı ayrıqsha orın 

iyeleydi.

Ha`zirgi rawajlang`an ma`mleketler ta`jriybesi bizge puqaralıq ja`miyetti payda etiw 
haqqındag`ı to`mendegi juwmaqlardı beredi:
-ha`r bir ma`mlekette puqaralıq ja`miyetke tiykar bola alatug`ın ku`shli ekonomikalıq 
qu`diretke iye bolg`an xalıq xojalıg`ın jaratıwg`a erisiw:
- siyasiy ha`m siyasiy emes tarmaqlarda haqıyqıy demokratiyalıq printsiplerdin` teren` 
tamır atıwına jol ashıw ha`m de mu`mkinshilik jaratıw:
-demokratiyalıq Konstitutsiya tiykarında xalıq ma`pleri ha`m ja`miyettin` talapların oylap 
islep shıg`ılg`an ma`mleket siyasatın a`melge asırıwg`a qu`direti jetetug`ın ha`kimiyatqa iye bolıw:
-tsenzura menen sheklenbegen erkin baspa so`z bolıwı, yag`nıy ken` informatsion 
mu`mkinshilikti jaratıwg`a jol ashıw:
Mine usınday juwmaqlar tiykarında puqaralıq ja`miyettin` ta`ripi o`z-o`zinen kelip shıg`adı. 
Ha`r bir puqaranın` jasına ha`m kelip shıg`ıwına qarap ta`biyg`ıy mu`mkinshiliklerdi tolıq
ko`rsetiwge ha`m de sonnan tolıq paydalana alıwg`a mu`mkinshilik jaratıp bere alatug`ın ja`miyet 
puqaralıq ja`miyet dep ataladı.
YAg`nıy puqaralıq ja`miyette ha`r bir puqara o`zinin` ekonomikalıq, siyasiy ja`miyetlik 
ha`mde ma`deniy tarmaqlardag`ı mu`mkinshiliklerinen tolıq paydalanıw kerek. Ma`mleketshilik
tariyxında ja`miyetti basqarıwdın` bir qansha usılların bilemiz.Qullası, puqaralıq ja`miyetti payda 
etiw jolı qıyın ha`m mashaqatlı bolsada bul insan a`leminin` rawajlanıwı ushın ju`da` za`ru`r
bolg`an islerdin` biri bolıp esaplanadı. 
Erkin bazar ekonomikasına tiykarlang`an bizin` elimizde demokratiyalıq ma`mlekettin`
qurılısının` alıp barılıwı usag`an joqarı maqsetler puqaralıq o`zin-o`zi basqarıw ha`m puqaralıq 
ashıq ja`miyettin` du`ziliwi menen tıg`ız baylanısta bolatug`ınlıg`ına iseniwge tolıq tiykar bar-bul
sheshiliwi mu`mkin na`rse. 
Du`n`ya tsivilizatsiyası g`a`ziynesine u`lken u`les qosqan bay tariyxımız, ullı
ma`deniyatımız, ko`p a`wladlar o`miri dawamında ju`zege kelgen mol ta`biyiy ha`m aqıl-oy 
imkaniyatlarımız xalqımızdın` joqarı ruwxiyatı ha`m a`dep-ikramlılıq qa`driyatları, jerimizde jasap
atırg`an adamlardın` miynet su`ygishligi, saqıylıg`ı, qushag`ı ken`ligi ha`m du`n`ya 
ja`miyetshiliginde o`zine mu`na`sip orındı iyelewge bolg`an tilegi bunın` girewi sanaladı.
Regionımız aymag`ında a`sirler dawamında ko`plep tsivilizatsiyalardın` gu`lleniwine u`les 
qosqan o`zine ta`n milliyliktin` barlıq tendentsiyaları XXI a`sir bosag`asında ha`m baslarında
O`zbekstandag`ı og`ada u`lken o`zgerisler ha`m jan`alanıwlardın` qu`diretli tırnag`ı ha`m 
jigerlendiriwshi ku`shi bolıp qalıwı so`zsiz.