O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

13-TEMA. SOVET MA`MLEKETĐNDE HA`KĐMSHĐLĐK BUYRIQPAZLIQ DU`ZIMININ` 

KU`SHEYĐWI HA`M KRĐZĐS DA`WĐRĐNDE O`ZBEKSTAN 

REJESĐ
::::

1. Burıng`ı awqamda administrativlik, buyrıqpazlıq du`ziminin` payda bolıwı. 

2. 20-50-jıllarda Sovet hu`kimetinin` O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstanda alıp barg`an
repressiyalıq siyasatı. 
3
. 80-jıllarda milliy miyraslar, u`rp-a`detlerdin` tag`ı ayaq astı etiliwi. 

O`zbekstan Sovetler da`wirinde avtoritar orayg`a bag`ınıwshı shiyki zat jetistirip beriwshi 

g`a`rezli u`lke bolıp qaldı.
Milliy ma`mleketshiligimiz biykarlandı, birlikli Turkistan bo`lsheklenip qızıl imperiyanın` 
administrativlik-territoriyalıq bo`legine aylantırıldı, xalqımız basında turg`an basshılarımız
Moskvag`a bag`ındırıldı, a`piwayı ma`selelerdi de Moskvanın` ruxsatısız sheshe almaytug`ın bolıp 
qaldı, azraq bolsada o`z erkinshe iskerlik ju`rgiziwge urıng`anlar qolg`a alınıp, sudqa tartıldı, ha`tte
atıp jiberildi. Xalqımız o`z tag`diyrin o`zi belgilew huqıqınan ayrılg`an edi. 
Ma`mleketimiz ekonomikalıq jaqtan g`a`rezli edi. Bay ta`biiy u`lkelerge, o`nimdar jerlerge
iye bolsada, og`an shın ma`nisinde iyelik ete almas edi. Respublikamızdag`ı jaylasqan ko`p g`ana
ka`rxanalar Orayg`a bag`ınatug`ın edi.
Sovetler ha`kimiyattı iyelew ushın biz ha`r bir xalıqqa o`z ta`g`diyrin o`zi belgilew huqıqın 
beremiz, qa`lese g`a`rezsiz ma`mleket du`ziwi mu`mkin degen wa`deler berip ha`m patsha
Rossiyasına qarsı ko`terilgen milliy-azatlıq ha`reketinen paydalanıp hu`kimet basına keldi. Sovetler 
qag`az ju`zinde respublikalar du`zdi. A`melde bolsa imperiya saqlandı, siyasiy ha`kimiyatta totalitar
basqarıw usılı baslandı, unitar ma`mleket du`zildi. Bunday jag`dayda respublikalardın` 
g`a`rezsizligi haqqında ga`p bolıwıda mu`mkin emes edi. Barlıq respublikalar qatarı O`zbekstanda
g`a`rezli bolıp qala berdi. 
Du`n`ya ma`mleketlik tariyxı ha`zirgi zaman siyasiy du`zimlerinin` 4 tiykarg`ı gruppası bar
ekenligin ko`resetpekte: demokratiyalıq, liberal, avtoritar ha`m totalitar. Burıng`ı Awqamnın` 
siyasiy du`zimi avtoritar ha`m totalitar du`zim dep ta`riyplenip atır. Totalitar du`zim degende
diktatura, administrativ-buyrıqpazlıqqa tiykarlang`an basqarıw usılı, jeke partiyalılıq, xalıqtın` 
ha`kimiyattan, ha`kimiyattın` xalıqtan uzaqlasıwı, siyasatqa tiyisli bolg`an iskerliktin` qadag`an
etiliwi, nızamlarg`a bag`ınbaw, quwdalawshı orınlardın` bar ekenligi jeke adamlardın` siyasiy 
ju`ris-turısındag`ı bag`ının`qılıg`ı ha`m huqıqsılıg`ı TU`Siniledi.
Avtoritar du`zim degende jeke bir adam u`stemligi, shegarası joq qadag`alaw ha`m zorlıq-
zombılıq ja`miyetlik turmıstın` siyasatlasıwı, jeke adamnın` tolıq bag`ının`qı bolıp qalıwı
TU`Siniledi. 
Sovetler ha`kimiyatı ornatqan siyasiy tu`zimde ha`m avtoritar ha`m totalitar tu`zim
printsipleri u`stem edi.
Burın`g`ı Awqam federativ ma`mleket, yag`nıy ten` huqıqlı suveren respublikalar avtonom
respublikalar milliy okruglar, avtonom oblastlardın` ıqtıyarlı tu`rde birlesiwi na`tiyjesinde payda 
bolg`an ma`mleket dep atalatug`ın edi. Biraq bul tek qag`az ju`zinde g`ana edi. Đs ju`zinde SSSR
unitar ma`mleket, yag`nıy bir pu`tkil oraylasqan ma`mleket edi. Respublikalar, avtonom 
respublikalar, milliy okruglar, avtonom oblastlar atına g`ana solayınsha atalıp, al shınında olar
oraylasqan ma`mlekettin` administrativlik-territoriyalıq bo`limleri edi. 
30-jıllarg`a kelip ja`miyetlik-siyasiy turmısta Sovet ta`rtibinin` bekkemleniwi ha`m jeke
adamg`a sıyınıwdın` ku`sheyiwi ko`zge taslanadı. Orayda ha`m basqada jerlerde partiyalıq-
byurokratlar apparatı barg`an sayın ku`sheydi.
Sovet ha`kimiyatı adamlardın` siyasiy isler menen shug`ıllanıwın qattı qadag`alaw astına 
aldı. Ha`r bir puxara u`stinen qadag`alaw ornatıldı, adamlardın` birin ekinshisine qarsı qoyıw,
gu`na`sız adamlarg`a jala jabıwlar sho`lkemlestirildi. 

---

56

Mine usınday siyasat penen az emes, 40 mın`g`a shamalas adamlarımız quwdalandı. 

Qamalg`anlardı qollap-quwatlaw, tu`rmeden shıg`arıwg`a ha`reket etiwge de ha`mme qorqatug`ın,

olar haqqında jaqsı, ayıpsız adam edi dep te ayta almas edi. Sol sebepli ha`mmesi 
quwdalanıwshılıqtan saqlanıp qala alalmadı. Xalıq qattı sıg`ıw astına alıng`an edi. KPSS dep
atalg`an siyasiy mashina bas ko`tergen ha`r qanday a`rbaptı, og`an qosıp pu`tkil bir xalıqtı jenship 
taslaytug`ın bolıp qalg`an edi.
Solay etip, ma`mleket basqarıwı oraylasqan ha`m buyrıqpazlıq xarakterge iye, ja`miyetlik 
rawajlanıw, ekonomika, ha`m ma`deniyat u`stinen qattı, ha`r ta`repleme qadag`alaw ornatılg`an
totalitarlıq du`zim bekkemlenip bardı. 
Totalitarlıq sistema - bul ja`miyetlik turmıstın` barlıq tarawları u`stinen qadag`alawshı,
demokratiyalıq sho`lkemlerdi sheklep qoyıwshı, adamnın` konstitutsiyalıq huqıqları ha`m 
erkinliklerin
biykarlawshı, 
rawajlanıwshı
ku`shlerdi 
quwdalawshı,
ja`miyetlik 
turmıstı
a`skeriylestiriwshi siyasiy ha`kimiyat forması bolıp esaplanadı. 
Respublikanın` turmısı Oraydın` qatan` qadag`alawı astında boldı. partiyanın` jol-
jobalarınan azg`antayda bolsa shetke shıg`ıw siyasiy, kontrevolyutsiyalıq ha`reket dep 
bahalaytug`ın edi.
Ja`miyetlik - siyasiy, ekonomikalıq ha`m ma`deniy turmıstı jan`asha qurıwdın` ha`r qıylı 
jolların jaqlap shıqqan respublikamızdın` partiya ha`m ma`mleket g`ayratkerleri quwdalanıp
gu`nakar deb tabılatug`ın edi. 
Diniy adamlar ha`m ruwxaniylarg`a ko`rsetilgen zorlıq-zombılıqlar 30 jıllardın` baslarında
ha`wjine shıg`ıp ketti. 
Đ
slam ha`m basqada dinlerge tiyisli kitaplar ha`m arab jazıwındag`ı ko`p g`ana basqa 

a`debiy kitaplar joq etilip jiberildi. Meshit, medrese shirkewler buzıldı.

Solay etip, O`zbekstanda g`alaba repressiyalar baslandı: 
1. 30-jıllardag`ı repressiyalar. Bunda negizinen partiya, sovet, xojalıq ha`m a`skeriy kadrlar
repressiyag`a ushradı. 
2. 1940-50-jıllardag`ı repressiyalar. Bunda ma`deniyat ha`m ilim g`ayratkerleri quwdalaw
astına alındı. 
3. 80-jıllardag`ı repressiyanın` jan`a tolqını. Bunda ilimiy-o`ndiris, siyasat tarawındag`ı
kadrlar, milliy zıyalılar quwdalanıp, u`stilerinen sud protsessleri bolıp o`tti. 
Siyasiy basqarma organları (OGPU) F.Xujaev, A.Đkramov, D.Manjara, S.Segizbaev,
A.Karimova ha`m basqalar haqqında, Sovetlerge qarsı ıdıratıwshılıq» degen jalg`an oylap tabılg`an 
is» lerdi iske qostı.
O`zbekstanda 1937-jılg`a kelip g`alaba tu`rde qamaqqa alıw isleri sho`lkemlestirildi. 1937-
jıldın` avgust-sentyabr` aylarında neshe ju`z mın` adamlar O`zSSR Đshki Đsler Xalıq Komissarlıg`ı
(NKVD) nın` ishki qamaqxanalarına TU`Sti. Bulardın` ishinde O`zbekstan Kom. partiyası Oraylıq 
Komitetinin` sekretar`ları S.Baltabaev, Đ.Xudayqulov, A.TSexer, Oraylıq Komitettin` bo`lim
baslıqları M.Shermuxammedov, M.Usmanov, K.Beregin, O`zbekstan LKSM Oraylıq Komtitetinin` 
sekretar`ları Đ.Artıqov, T.Rısqulov, F.Tarasov, respublika xalıq komissarları A.Đslamov penen
M.Tursunxojaev partiya wa`liyatlıq komitetlerinin` sekretar`ları D.Rizaev, K.Baltaev, N.Đkramov, 
Yu.Rismetov ha`m basqalar bar edi.
Qaraqalpaqstannan 1935-38-jıllarda milliy-ma`mleketlik g`ayratkerler: A.Dosnazarov, 
Q.Avezov, O.Ermanov, K.Nurmuxammedov, A.Qudabaev ha`m basqalar jazıqsız repressiyag`a
ushıradı. 
1938-jıldın` ba`ha`rine kelip, jergilikli orınlardın` basshı ha`m partiya xızmetkerlerinen 60
ten aslamı, al sol jıldın` aqırlarına kelip ja`ne 114 adam repressiyag`a ushradı. 
O`zbekstan g`alaba repressiyalar tolqını astında qaldı.
Solay etip, 30-jıllarda ko`plegen xalıq qurılıslarında pida`kerlik penen miynet islegen ha`m 
respublikanın` sanaat ja`ne agrarlıq imkaniyatların ku`sheytken massa baslamasının` artıp barıwı
menen bir qatarda repressiyalıq quwdalawlarda ku`sheyip bardı. Adamgershilik, ha`m demokratiya 
printsipleri ayaq astı etilip, neshe ju`z mın` adamlardın` biygu`na qanın to`kken Sovet
ma`mleketinin` totalitarlıq ta`rtibi bekkemlene bardı.
40-50-jıllardag`ı repressiyalar negizinen ma`deniyat ha`m ilim g`ayratkerlerin o`z pa`njesine
aldı. Bul repressiyalar ushın VKP(b) Oraylıq Komitetinin` 1946-jıl fevral`da qabıl etken Zvezda» 

---

57

ha`m Lenin`grad» jurnalları haqqında ha`m 1948-jılı qabıl etilgen U`lken o`mir» fil`mi haqqında, 

V. Muramediydin` Ullı doslıq» operası haqqında qararları ideologiyalıq negiz bolıp xızmet etti. Usı

waqıttan baslap a`debiyattın` ha`m ko`rkem o`nerdin` do`retiwshilik, demokratiyalıq rawajlanıwı 
uzaq jıllarg`a shekem to`menledi.
Fitrat, Cholpan, Behbudiy, A.Qadiriy, U.Nosirlar milletshilikte ayıplanıp Stalinshi 
ja`llatlardın` qolına TU`Sip, gu`na`siz qatl etildi.
Fitrat, Cholpan, “ozı Yunus, A.Qadiriy, Behbudiy sıyaqlı ma`deniyat xızmetkerlerinin` 
tvorchestvolıq o`miri qıyan keski da`wiri tuwra kelip, bulardın` do`retiwshilik iskerligi haqqında
ayıpnama ruwxında g`ana maqalalar jazılatug`ın edi. Ha`m bunday ha`reketler aqıbet-na`tiyjede 
bulardı qamatıw ha`m ha`tte attırıp taslaw menen juwmaqlandı.
Respublikanın` partiya organları oray ko`rsetpesine muwapıq ko`z-qarası ha`m 
do`retiwshiligi partiya ideologiyasına durıs kelmeytug`ın, yag`nıy o`z do`retiwshiliginde orta
a`sirlerdegi xalıqtın` tariyxın ha`m revolyutsiyadan aldın`g`ı tariyxtı sa`wlelendirip bergen 
jazıwshılar o`tmishti ideallastırıwda ayıplanıp, olarg`a milletshiler» degen at tag`ılıp, ayıplawlar
qoyıldı. 
Abdulla Qahhar, Aybek, M.Babaev, Mirtemir, Shayxzada ha`m basqada o`zbek
jazıwshılarının` ismlerine daq TU`Sirildi. 
Sonın` menen birge fol`klorlıq-an`ızlıq syujetlerge negizlengen Farhad ha`m Shiyrin»,
Alpamıs» ha`m basqada balet ha`m muzıkalı drama spektakl`lerin do`retiw ha`m na`siyatlaw keskin 
tu`rde qadag`an etildi.
Barlıq a`debiy shıg`armalar, muzıkalı shıg`armalar, ilimiy miynetler qattı sın astına alındı. 
1950-jıllarg`a kelip, Turob Tula, Mirtemir, S.Abdulla, Habibiy, Kambar Atabaev,
A.Babajanovlar nahaqtan quwdalaw astına alınıp, bular haqqında geypara shayırlardın` 
do`retpelerindegi ideologiyalıq buzıqlıqlar haqqında» degen maqala ja`riyalandı.
Bunnan keyinde Aybek, X.Zaripov, X.YAkubov, Đ.Sultanov ha`m basqa g`ayratkerler 
kommunistlik ideologiyadan shetke shıg`ıp ketkenlikte ayıplandı.
Jazıwshılardan M.Shayxzada, Sh.Yusupov, “.Alimov ha`m geypara basqa adamlar 1951 jılı 
Sovetlerge qarsı milletshilik xızmetinde ayıplanıp, qamaqqa alındı, al son`ınan 25 jıl mu`ddet penen
azatlıqtan ayırıw haqqında hu`kim etildi. 
Repressiya islengen ko`rkem o`ner, ma`deniyat g`ayratkerleri totalitarlıq ta`rtipler,
da`wirinde ha`wine shıqqan o`zbetinshelik ha`m uyatsızlıq da`stinen biygu`na qurban boldı. Biraq 
1956-jılg`a kelip O`zbekstan ma`deniyatının` tiykarsız repressiya islengen ko`plegen g`ayratkerleri
tolıq aqlandı. 
Bizge belgili din ja`miyetlik turmısta a`hmiyetli orın tutadı.
Đ
slam dini xalqımızdın` u`rp-a`detlerine ha`m turmısına teren sin`ip ketken. Bul TU`Sinik, 

bir ta`repten dinnin` xalqımızdın` tariyxına, milliy ma`deniyatına, morallıq, huqıqıy turmısqa ha`m

da`stu`rlerine sin`ip ketkenligine bildirse, ekinshi ta`repten sol tariyxıy protsesste islam dininin` 
o`zi de xalıqlar ma`deniyatının` ajıralmas bir sostav bo`legine aylanıp ketkenligin an`latadı.
Sonın` ushın o`tmishte ha`r qıylı jollar menen dindi joq etiw siyasatın o`tkerip kelingenligi 
tiykarsız ekenligin turmıstın` o`zi ko`rsetti. 70 jıl dawamında dinge qarsı alıp barılg`an gu`res
xalıqtın` tariyxıy qadriyatlarına ma`deniyatına ha`m ruwxıy miyrasına aytarlıqtay zıyan jetkizdi. 
Sovet da`wrinde ulamalar, axun-iyshanlar, qazılar ha`m mollalar eski sawatqa iye bolg`anı
ha`m u`yinde arabsha diniy ha`m ilimiy kitaplardı saqlag`anı ushın quwdalanıp olardın` u`yindegi 
ha`m meshitlerdegi bahalı kitaplar joq etip jiberildi.
Sovetler da`wirinde 84 meshit bolg`an bolsa ha`zir 3600 dan aslam meshit iskerligin 
ju`rgizbekte.
Ullı allomalar - YAssawiy, Naqshbandiy, Đmam Buxariy, Termiziy, Najmaddin Kubro ha`m 
basqada ko`plegen danıshpanlardın` bay miyraslarınan paydalanılmadı ha`m olar qattı qadag`alaw
astında boldı. 
Qaraqalpaqstanlı Đmam Đyshan, Qaraqum iyshan, Ayımbet iyshanlarda quwdalanıp, ha`tte
tuxım-teberikleride gu`na`siz ayıplandı.
Solay etip, Sovet da`wirinde dinimiz ayaq astı etildi, diniy ulamalar, eskishe sawatı bar
adamlar quwdalandı. 

---

58

Mine g`a`rezsizlik sharapatı menen dinimizde o`zimizge qaytıp, respublikamızda din 

erkinligi berilgen.

1980-jıllarg`a kelip O`zbekstanda repressiyalardın` jan`a tolqını ayqın ko`zge taslana 
baslandı. Bul jan`a tolqın endi ilimiy-o`ndiris ha`m siyasat penen ba`nt bolg`an kadrlardı o`z ishine
aldı. O`zbek xalqına o`zbek isi», paxta isi» degen tamg`a tag`ılıp, O`zbekstan ja`ne quwdalawlar 
maydanına aylandırıldı.
Oraylıq partiya sovet apparatı sheklenbegen joqarı ha`kimyattı saqlap qalıwg`a urınıp, 
O`zbekstan xalqının` tag`dirin bunnan bılayda sheship otırıw ushın O`zbekstan basshılıg`ının`
ha`rekettegi ja`miyetlik-siyasiy ta`rtiplerdi o`zgertiriw ha`m respublikanın` milliy g`a`rezsizligin 
ornatıw za`ru`rligin TU`Singen qarama-qarsı keyiptegi bo`legin usı respublikanın` o`zinin` joqarg`ı
partiya organlarının` qolı menen abıraysızlandırıwg`a urındı. 1983-jıldın` jazınan baslap 
O`zbekstanda ha`m Qaraqalpaqstanda burıng`ı awkam prokuraturasının` arnawlı tekseriw brigadası
is ju`rgizip, 1988-jılg`a shekem 17,5 mın`nan aslam adamdı qamaqqa aldı. Bul pu`tkilley nadurıs 
ha`m xalıqqa jala jabıw edi. Bolg`an qa`teliklerdin` bas ayıpkerleri Oraydın` o`zi ha`m sol da`wirde
u`stemlik etken ha`kimiyatlıq, buyrıqpazlıq ha`m menmenshilik sisteması edi. 
Oraydan jiberilgen Gdlyan ha`m Đvanov basshılıg`ındag`ı gruppa bir neshe ju`z mın`lap
hadal adamlardı ha`m ulıwma respublikanı abıroysızlandıra basladı. 
Atap aytqanda sol jılları O`zbekstan Kompartiyası Oraylıq komitetetinin` Birinshi sekretarı
bolg`an Sh.Rashidovtın`, Qaraqalpaqstan wa`liyatlıq komitetinin` birinshi sekretarı Q.Kamalov, 
bulardan basqa bir qansha xalqımızdın` hadal perzentleri S.Qaniyazov, O.Qurbaniyazov, K. Saliev,
A.Primov ha`m basqalar nahaqtan ayıplı dep tabıldı.
Milliyligimiz, milliy u`rp-a`det, da`stu`rlerde ayaq astı etildi. Milliy traditsiyalardın`
ayırımları o`tmish qaldıqları sıpatında bahalanıp, qatan` sın astına alındı. O`tirik, jalg`an 
internatsionalshılıq shawqım» ları astında xalqımızdın` haq-huqıqı, erki, tili, tariyxı, ma`deniyatı,
dini qadag`alaw astına alındı. Milliylik ha`m milliy sezimge soqqı berildi. 
Solay etip, 80-jıllardın` ekinshi yarımında ja`miyetlik turmısta jallanıw baslang`anday bolıp
ko`rinip, Sovet ja`miyetin qayta qurıw» dep atalg`an jıllarda ha`r qıylı pikirler bildiriwi, adamlar 
kewillerindegi a`shkara aytıw imkaniyatı payda boldı.
Biraq jurtımızda u`stem bolg`an oraydan jiberilgen kadrlar todası» ha`r qıylı tosqınlıqlardı 
payda etti.
80-jıllardın` aqırı-90-jıllardın` baslarında SSSR dep atalg`an imperiya kriziske ushradı. Onı 
uslap turg`an KPSS xalıqlardın` azatlıq, g`a`rezsizlik ha`reketin jılawlawg`a ha`lsiz bolıp qaldı.
Kommunistlik ideologiya ıdıray basladı. Respublikalar nızamlı jol menen Parlament arqalı 
g`a`rezsiz bolıwg`a umtıldı. Oraydın` 1990-91 jıllardag`ı SSSR di jan`alaw, g`a`rezsiz ma`mleketler
awqamı du`ziw arqalı u`stemlikti saqlap qalıw ushın urınıwları da zaya ketti. 
Respublikalar ushın, sonın` ishinde O`zbekstan ushın ma`mleket g`a`rezsizligin qolg`a
kirgiziw imkaniyatı payda bolg`an bir waqıtta Moskvada oraylıq ha`kimiyattı saqlap qalıw ushın 
aqırg`ı ma`rtebe urınıwlar boldı. Biraq bul na`tiyje bermedi ha`m respublikalar g`a`rezsizlikke
eristi.