|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 12- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliXamidov Shukurullo Muqimjon o`g`liO‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
12-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
19.10.2022
1118
istilochilar bilan kurash olib borayotgan Jahongirxo`ja boshliq Qoshg`ar aholisiga
yordamga harbiy qo`shin yuboradi.
1840-yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv
ishlarida katta tajribaga ega bo`lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab xon
tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo`lib turgan vaziyatni yanada keskinlashtirib
yubordi. Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo`lib, asosiy vaqtini haramida
o`tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida suiste`molliklardan umumiy
noroziliklar boshlanib, xonni ag`darish uchun fitna tayyorlana boshladi.
Umuman olgan, XIX asrning o`rtalariga kelib Qo`qon xonligidagi siyosiy
jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og`irlashgan edi. So`nggi tadqiqotlarga ko`ra,
buning sababi birinchidan, o`troq aholi ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi bo`lgan
qipchoqlar hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik hududlaridagi ba`zi viloyat
hukmdorlari Musulmonqo`lga qarshi chiqdilar. Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori
mavqyeni egallash hamda xonga ta`sir o`tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o`zaro
kurashlar borardi. Bu kurashlarda qipchoqlarning qulon urug`idan bo`lgan
Musulmonquli ham faol ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa, qipchoqlarning o`troq
aholiga nisbatan yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o`troq aholiga nisbatan bepisandlik
nazari bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar. To`rtinchidan esa,
tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik hududlariga bostirib
kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo`lgan edi.
1852-yilga kelib, Musulmonquli va qipchoqlarga qarshi kurash uchun o`troq
mulkdorlar va toshkentlik zodagonlar Xudoyorxon atrofida birlashdilar. Bu kuchlar
yordamida Xudoyorxon Musulmonqulini 1853-yilda qatl etib, uning tarafdorlarini yo`q
qilgani bilan taxt uchun kurashlarga barham bera olmadi. Bunday vaziyatda xonlikning
ichki ahvoli og`irlashib, u faol tashqi siyosatdan ham ancha orqada qoldi. 1858-yilda
Sheralixonning ikkinchi xotinidan bo`lgan o`g`li Mallaxon Xudoyorxonni taxtdan
ag`darib, o`zini xon deb e`lon qildi. Mallaxon va Aliquli qirg`iz boshchiligida yangidan
tiklangan ko`chmanchilar guruhi uzoq hukm surmadi. Aynan shu guruh a`zolari
Mallaxonga qarshi til biriktirib, 1863-yil 25-fevralda uni o`ldirdilar. Taxtga esa
Xudoyorxonning akasi Sarimsoqbekning o`g`li Shohmurod o`tqazildi. Lekin, qo`shin
boshliqlari va saroydagi ko`pchilik amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib,
Xudoyorxonga yana taxtga o`tirishni taklif etib, odam yuboradilar.
Bu payda Mallaxon o`limini eshitgan Xudoyorxon Amir Muzaffarning ruxsati bilan
Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi Qanoatshoh yordamida qo`shin
yig`ib, 1863-yilning mart oyida Jizzaxdan Toshkentga kelgan Xudoyorxon Qo`qonga
qarshi yurish uchun Toshkent qo`shini bilan Xo`jandga keladi. Bu orada amir Muzaffar
ham Buxoro lashkari bilan Xo`jandga keladi. Xudoyorxon Qo`qonga hujum qilishni
rejalashtirayotga paytda, ya`ni, 1863-yilning 5-mayida shahar aholisi unga shimoliy
darvozalarni ochib berdilar. Natijada Qo`qonda qirg`in boshlanib, Shohmurodxon o`z
tarafdorlari bilan Marg`ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863-yil) taxtni
qo`lga kiritdi.
|
|
|