|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 12- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliXamidov Shukurullo Muqimjon o`g`liO‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
12-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
19.10.2022
1115
Manbalarga ko`ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo`lib, u “zamini xos”, deb atalgan.
Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan. Yerni
olgan kishi unga o`z hisobidan ishlov berib, sug`organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq
to`lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj – hosilning 1/5 dan 1/8 qismigacha tashkil
etgan) dan ko`proq bo`lgan.
Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg`u, tanho shakllaridan ham foydalanilgan.
Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bo`lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan.
Ma`lumotlarga ko`ra, ijara – muayyan shartlar asosida beriladigan barcha ko`chmas va
ko`chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov av boshqalarni o`z ichiga olgan
mulk shakli bo`lsa, urg`u – musodara qilish yo`li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki
gunohkorni qo`lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir.
Tanho – hukmdor tomonidan alohida xizmat ko`rsatgan kishilarga amloq
yerlardan ba`zilari in`om etilishi tufayli paydo bo`lgan mulk shakli bo`lib, bunday
yerlarda soliq yig`ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga berilgan. U o`ziga berilgan
yer, bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini hadya
sifatida olgan. Ba`zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo`lgan va o`g`li xon marhamatiga
sazovor bo`lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj
taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan.
Bu davrda xonlikning daromadi mahsulot va puldan iborat bo`lib, ular asosan
soliqlar undirish yo`li bilan hosil qilingan. Soliq va majburiyatlar xonlikning barcha
shahar va qishloqlarida deyarli bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lgan.
Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko`ra, to`rt turga: shariat qonun-
qoidalariga binoan belgilangan asosiy soliqlar; rasmiy soliqlar; an`anaviy soliqlar;
favqulodda joriy etilgan soliqlar.
Manbalarga ko`ra, shariat qonun-qoidalari asosida joriy etilgan asosiy soliqlar: –
xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar ekiladigan yerlardan
olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning beshdan bir qismini tashkil etib,
5 qop g`allaning bir qop miqdorida undirilgan. Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi
esa pul bilan to`langan.
Ushr yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi
miqdorida ushr solig`i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot – mahsulotdan
olinadigan savdo solig`i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan soliq bo`lib,
daromadning qirqdan bir qismini tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik sarmoyalari
aniq bo`lmaganligi sababli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan. Shuningdek,
chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush hisobida zakot olingan. Arxiv hujjatlarida
an`anaviy zakotdan tashqari – bo`roqi zakoti, elatiya zakoti, sarkarda zakoti kabilar
haqida ma`lumotlar bor.
Xonlikda joriy etilgan tanobona, xonsoliq, karvonlardan chegara yoki maxsus
belgilangan shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj to`lovlari, tuz boji,
bozorlarda savdogarlardan, xon mablag`iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan
soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog`dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin
|
|
|