O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 12- son ilmiy tadqiqotlar jurnali

O‘ZBEKISTONDA
 
FANLARARO
 
INNOVATSIYALAR

VA 
12-
SON

ILMIY
 
TADQIQOTLAR
 
JURNALI
19.10.2022
1116 
ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob solig`i olingan. Soliq yig`uvchi 
amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), eakot solig`ini yig`uvchi 
amaldorlar zakotchi deb atalgan. 
An`anaviy soliqlarga to`y marosimlaridan, meros bo`linishidan, tarozidan, 
daryodan o`tish uchun sollardan, qirg`iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan va 
shunga o`xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil favqo`lodda 
soliqlar mavjud bo`lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli, nafsona, mushtak, 
kafsan, yaksara va boshqalardir. 
Soliqlar qat`iy belgilangan miqdorda hamda o`z vaqtida yig`ilishi shart bo`lsa-da, 
xon va amaldorlarning ihtiyori bilan bu holat o`zgarib turgan. Harbiy harakatlar 
paytida, ayniqsa, soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. 
Xon xazinasiga kelib tushgan soliqlar – xossachi, bek xazinasiga tushgan soliqlar –
beklik deb atalgan. Manbalarga ko`ra, xon ihtiyoridagi yerlar “zamini xos”deb atalib, 
undan keladigan barcha daromad xonning ihtiyorida bo`lgan. Xon xazinasiga 
tushadigan soliqlarning deyarli barchasi Qo`qon shahri va uning atrofidagi 
qishloqlardan yig`ilgan. Chetdan xon ihtiyoriga mahsulot va chorvadan yig`iladigan 
zakot, Sirdaryo kechuvdan olinadigan boj, tuzdan, xossachi joylardan, xon mablag`iga 
qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq, to`y marosimlaridan va meros 
bo`lishdan yig`iladigan soliqlar tushgan. 
Qo`qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya`ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud 
bo`lib, ularning egalari bo`lgan sayyid, xo`jalar, shayxlar va eshonlar xonning maxsus 
inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Shuningdek, xonzoda va 
to`ralar, ba`zi qozi, rais, amin, darvesh va so`filar ham tanob solig`idan ozod qilingan. 
Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga – kanallar qazish, 
ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlarga, ayniqsa, hukmron 
tabaqalarning xizmatlariga jalb etilgan. Soliq, to`lov va majburiyatlarning yildan yilga 
oshib borishi natijasida Qo`qon xonligida xalqning noroziligi ortib borib, xonlikdagi 
ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi davlatning siyosiy inqirozini ta`minlab 
bergan edi. 
Erodnabiy hukmronligi davrida qirg`izlar yashaydigan hududlarni bosib olishga 
kirishildi. XVIII asrning ikkinchi yarimiga kelganda O`ratepa viloyatiga xonlikning 
harbiy qo`shinlari hujum uyishtirgan edi. Xonlik hududining kengayish natijasida 
boshqaruv tizimlari ham rivojlanib borgan. Xonlikda dastlabki soliqlarni tartibga solish 
ishlari aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrda amalga oshirilgan edi. Bunda 
asosan xonlik aholisining soliq to`lash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda islohot 
amalga oshirilgan. Qo`qon muarrixlaridan biri Mulla Niyozning yozishicha xonlikning 
davlat xazinasi aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrdan boshlab ko`paya borgan 
edi. Xonning qirg`izlar ustidan hukmronligining o`rnatilishi oqibatida xonning harbiy 
qudrati ham ortib borgan, xonlik sharqda Xitoyda hukmronlik qilgan manjurlarning 
Sin sulolasiga qarshi muaffaqiyatli kurash olib borgan edi. 

---