O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

5. “Ommaviy madaniyat”ning yoshlar estetik didiga ta’siri
“Ommaviy madaniyat” tushunchasi yangi asrga kelib barcha insonlarni o‘z qamroviga oldi. Natijada jamiyatda tarbiya masalalariga e’tiborsizlik bugungi kunda yoshlar estetik didiga ta’sir etuvchi hodisa sifatida e’tirof etilayotgan “ommaviy madaniyat”ning keng tarqalishiga olib keladi. Bu tushuncha niqobi ostida jamiyatda axloqiy buzuqlik va zo‘ravonlik, individualizm, egosentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak bo‘lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi”. “Ommaviy madaniyat” yoshlarni o‘z domiga tortishi g‘oyatda xavotirlidir. Bu hodisa aksariyat hollarda haqiqat, go‘zallik, ezgulik singari muqaddas tushunchalarni umumiste’molchilik ehtiyoji bilan bog‘lab, iste’mol va tovar sifatida xaridorgir bo‘lishiga qaratilgan maqsadni targ‘ib qiladi.
Bugungi kunda turli niqoblar ostidagi salbiy holatlar va ular shakllantirish mumkin bo‘lgan illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir. Ommaviy madaniyat eng avvalo, milliy estetik tafakkurga zarba berib, jamiyatning g‘oyaviy tizimini izdan chiqarishi bilan hatarli ekanligini ham to‘g‘ri tushunish kerak. Bu xavf-xatarga qarshi qatiy tura oladigan shaxsni shakllantirishda tarbiyaning barcha ko‘rinishlarini uyg‘un holda olib borish shart. Estetik tarbiya aynan shu maqsad yo‘lida yosh avlodni milliylikka zid bo‘lmagan estetik ideal timsolida, yuksak didli qilib tarbiyalashdek dolzarb vahimani amalga oshiradi.
“Ommaviy madaniyat”ning asl maqsadi o‘sib kelayotgan yoshlarni har kuyga solish, jamiyatda axloqiy buzuq g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlash bo‘lib, u ma’naviy oziq beradigan, o‘quvchini mushohadaga undab, tasavvur olamining kengayishiga xizmat qiladigan asarlarni yaqiniga yo‘latmaydi. Shuning uchun mavjud “ommaviy madaniyat” namunalari badiiy-estetik qimmatga ega emas. Bundan tashqari, “ommaviy madaniyat” xoh G‘arb, xoh Sharq bo‘lsin uning ma’naviy hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. U yildan-yilga inson shaxsiga, uning estetik tafakkuriga juda katta kuch bilan daxl qiluvchi hodisaga aylanib bormoqda. Bu, ayniqsa, estetik tarbiyaning eng muhim vositasi bo‘lgan san’at orqali jamoatchilikka ta’sir etmoqda. Bu hodisa san’atda behayo filmlar, shahvoniy romanlar, tuturuqsiz musiqalar ko‘rinishida namoyon bo‘lib, ularning asosida fahsh, shafqatsizlik hamda zo‘ravonlik kabi axloqiy illatlar yotishini bugungi kunda jamiyatimizning ziyoli qatlami tushunib etmoqda. Masalan, musiqani tushunish va eshitish orqali yoshlarning tabiatida “ommaviy madaniyat” unsurlari mavjudligini aniqlash mumkin.
XX asrning 70-yillarida amerikalik bir qator sotsiologlar, faylasuflar, san’atshunoslar “ommaviy madaniyat”ning ijtimoiy taraqqiyotga, ayniqsa, umummadaniy jarayonlarga ta’siri haqida qator tadqiqotlarni olib borishdi. Bu borada sosiolog Ch.Reychning tadqiqotlari muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, uning “Isyonkor yoshlar o‘zlarining shaxsiy “madaniyat”larini yaratmoqdalarki, bu madaniyatning asosini kiyim, musiqa va narkotiklar tashkil etmoqda. Yosh “isyonkorlar” madaniyatning ijtimoiy taraqqiyot bilan bog‘liq falsafiy, axloqiy, estetik ahamiyatidan hamda muomala va muloqot madaniyatidan yuz o‘girgan xolda o‘zlariga mos qadriyatlarni yaratmoqdalar va ularni himoya qilmoqdalar. Bu kabi “yangi odam” uchun mazkur qadriyatning asosi – bu o‘zini mavjud tizimdan tashqarida xis qilishga bo‘lgan layoqatidir” – degan fikrni estetik tarbiya sohasida amalga oshirish zarur bo‘lgan ishlar qatorida ekanligini belgilab beradi.
“Ommaviy madaniyat” estetik tafakkurga tahdid soluvchi, shaxsda boy estetik dunyoqarashni hosil qilish hamda dunyoni go‘zallik mezonlari asosida o‘zlashtirishga xalaqit beruvchi g‘ayriestetik hodisa ekanligi o‘zbekistonlik tadqiqotchilar tomonidan ham atroflicha yoritib berilgan. Chunonchi, tadqiqotchi D.Umarova: “XXI asr ommaviy madaniyati zamonaviy qiyofada go‘yo rivojlangan madaniy dunyoga integratsiyalashish, liberallashish, demokratlashish niqoblari ostida namoyon bo‘lmoqda. Bu niqoblar ostidagi salbiy holatlar va ular shakllantirish mumkin bo‘lgan illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir. Ommaviy madaniyat, eng avvalo, milliy axloqqa zarba berib, jamiyatning g‘oyaviy tizimini izdan chiqarishi bilan hatarli ekanligini ham to‘g‘ri tushunish kerak. Bu xavf-xatarga qarshi qatiy tura oladigan shaxsni shakllantirishda tarbiyaning barcha ko‘rinishlarini uyg‘un holda olib borish shart”, – degan fikrni ilgari suradi.
Shuni ta’kidlash zarurki, hozirgi paytda turli arzonbaho ishqiy yoki detektiv sarguzashtlarning bozori chaqqon. Didsiz, saviyasiz, millatining tayini yo‘q “badiiy” filmlarning auditoriyasi kengayib bormoqda. Bunday holatlar o‘z navbatida, “ommaviy madaniyat” unsurlarining faolligini oshirishga xizmat qiladi.
“Ommaviy madaniyat”ning milliy estetik tarbiyaga tahdidi shundaki, u tub mohiyatiga ko‘ra milliy madaniyatlarning kushandasi bo‘lib, u madaniy xilma-xillikni xushlamaydi, uning asl maqsadi – bu olamni bir xil rangda ko‘radi va tasvirlaydi.
Ma’lumki, estetik tarbiyada insonning tashqi ko‘rinishi, uning jamoat orasida o‘zini tutishi, jismoniy baquvvat bo‘lishi ham katta ahamiyatga ega. Biroq, bu xushro‘y, baquvvat odamlar estetik tarbiyalidir, degani emas. Estetik tarbiyalanganlik yuksak didga ma’naviylik bilan bog‘liqdir. Lekin gap bunday didning taraqqiyoti, insonning boshqa fazilat va xususiyatlari hisobiga o‘sganmi yoki ularning yuksalishiga xizmat qiladimi? Binobarin, estetik madaniyatli odamning didi yuksak bo‘lishi tabiiy, faqat yuksak didni shakllantirish estetik tarbiyaning asosiy vazifasi bo‘la olmaydi.
Insonning ma’naviy jihatdan yuksalishida tarbiyaning boshqa shakllariga nisbatan estetik tarbiyaning o‘rni va ahamiyati ko‘proqdir. Chunki estetik tarbiyaning asosida insonning hayotga bo‘lgan ijodiy munosabati yotadi. Shuning uchun insondagi faqat go‘zal narsalarni ajrata olish va qadriga etish qobiliyatini tarbiyalash bilan barobar uning umuman hayotga ijodiy yondashishini voyaga yetkazish - bu juda katta ijtimoiy va siyosiy ahamiyatga molik bo‘lgan masaladir. Zero, har kuni bir ishni qiladigan odam bilan mehnat faoliyatida yangilik va ijodkorlikka intiladigan insonning mehnat unumdorligi va samaradorligi o‘rtasida keskin farq bor. Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda tashvishli va tahdidli hodisa sifatida e’tirof etilayotgan “ommaviy madaniyat”ning avj olishi estetik tarbiya masalalariga e’tiborsizlik natijasida yuzaga keladi.