O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti soatov n. M., Tillaxo‘jayeva g. N

13.6. Milliy hisobchilikning muhim makroiqtisodiy yakuniy va tahliliy ko‘rsatkichlari.

Milliy hisoblamalar tizimida iqtisodiyot va uning sektorlarining turli tomonlarini o‘zaro bog‘lanishda yoritib beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi o‘z ifodasini topadi. Ularni shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh har bir hisoblamaning resurs va foydalanish qismlarida qayd qilinadigan to‘plama iqtisodiy operatsiyalarni ta’riflovchi ko‘rsatkichlardan tarkib topadi. Odatda ular joriy statistika ma’lumotlariga asoslanadi. Masalan, iqtisodiyot tarmoqlarida bandlarga hisoblangan mehnat haqi, sektorlarda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi (bozor baholarida), ishlab chiqarish vositalari sifatida korxonalar va tarmoqlardan iste’mol qilingan tovar va xizmatlar (oraliq iste’mol) va h.k.

Ikkinchi guruh hisoblamalarini balanslashtiruvchi ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib, ular milliy iqtisodiyot va sektorlar faoliyatining natijalarini turli jihatdan oydinlashtiradi. Ular makroiqtisodiy yakuniy ko‘rsatkichlar deb yuritiladi. Masalan, yalpi va sof ichki mahsulot, yalpi qo‘shilgan qiymat, yalpi va sof milliy daromad, pirovard iste’mol hajmi, jamg‘arma hajmi va h.k.
Uchinchi guruh ko‘rsatkichlari milliy hisobchilikning birinchi va ikkinchi guruh ko‘rsatkichlari asosida hisoblanib, bozor jarayonlarining turli jihatlarini oydinlashtiradi va ular iqtisodiy tahlil qilishda qo‘llanadi.


13.6.1. Eng muhim makroiqtisodiy yakuniy ko‘rsatkichlar

Bu ko‘rsatkichlar milliy iqtisodiyot va institutsional birliklar (ya’ni ho‘jalik yurituvchi subyektlar) faoliyatining pirovard natijalarini turli jihatdan ta’riflaydi. Ular odatda ayrim hisoblamalarni balanslashtirish natijasida hosil bo‘ladi va resurs qismi jamlamasidan foydalanish qismida qayd qilingan unsurlar haqidagi ma’lumotlar yig‘indisini ayrish orqali aniqlanadi. Bu toifadagi eng muhim makroiqtisodiy yakuniy ko‘rsatkichlar quyidagilardan iborat:

1. Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi ko‘rsatkichi bo‘lib, bozor baholarida hisoblangan (mahsulot uchun sof soliqlarni ham inobatga olib) yalpi ishlab chiqarish hajmidan (7947 mlrd. $) oraliq iste’molni (3775 mlrd. so‘m ) ayirish natijasidir, ya’ni, 7947-3775=4778 mlrd. so‘m. Ayrim sektor va tarmoqlar uchun bu ko‘rsatkich yalpi qo‘shilgan qiymat deb yuritiladi. Uni sof holda ham hisoblash mumkin, bu holda yalpi ichki mahsulotdan asosiy kapital iste’moli (yemirilish qiymati) ayriladi.
2. Yalpi foyda va unga tenglashtirilgan daromadlar. Bu ko‘rsatkich daromadlarni hosil qilish hisoblamasini balanslashtirish natijasidir. U yalpi ichki mahsulotdan (4778 mlrd. $) mehnat haqi (2583 mlrd. $) va ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha (mahsulot uchun soliqlar 606 va boshqa soliqlar: -5 mlrd. $), soliqlarni sof holda (subsidiyadan tashqari) hisoblab, ayrish orqali aniqlanadi, ya’ni, 4778-606-(-5)=1594 mlrd. $. Agarda yalpi foyda va unga tenglashtirilgan daromadlardan asosiy kapital iste’moli chiqarib tashlansa, sof foyda va unga tenglashtirilgan daromadlar hosil bo‘ladi.
3. Yalpi milliy daromad. Birlamchi daromadlarni taqsimlash hisoblamasini balanslashtirish natijasida hisoblanadi. Hisoblamaning jami resurslaridan (yalpi foyda va unga tenglashtirilgan daromadlar 1594 mlrd. $ mamlakat rezidentlari uchun mehnat haqi 2573 mlrd. $, olingan ishlab chiqarish va import uchun sof soliqlar – 596, olingan mulkdan daromadlar 1400 mlrd. $ to‘langan mulk daromadlari (1416 mlrd. $) ayriladi. Ya’ni 1594+2573+596+1400-1416=4747 mlrd. $. Bu ko‘rsatkich ichki iqtisodiyot uchun rezidentlar nuqtai nazaridan hisoblanadi, yalpi ichki mahsulot esa mamlakat iqtisodiy hududida mehnat qilgan rezidentlar va norezidentlar nuqtai nazaridan aniqlanadi. Demak, bu ko‘rsatkichlar orasidagi oraliq tashqi iqtisodiy aloqalarda rezidentlar qatnashuvi bilan ichki iqtisodiyotda norezidentlar faoliyati natijasida yuzaga chiqadi. Iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlarida yaratilgan yalpi milliy daromad yalpi birlamchi daromad deb ataladi.
4. Yalpi ixtiyordagi milliy daromad. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlash natijasida hisoblamasining balanslashtirish natijasida hosil bo‘ladi. U bu hisoblamaning jami resurslaridan (yalpi milliy daromad – 4747 mlrd. $, olingan transfertlar – 2915 mlrd. $, ya’ni, daromad, mulk va boshqa to‘g‘ri soliqlar, ijtimoiy ta’minot va jamg‘armalarga ajratmalar va h.k. jami) foydalanish elementlari (to‘langan transfertlar – 2914 mlrd. $, ya’ni, to‘langan nafaqalar, stipendiyalar, yordam to‘lovlari ayirish orqali hisoblanadi. 4747+2915-2914=4748 mlrd. $.
5. Haqiqiy pirovard iste’mol. Ixtiyordagi daromadlardan iste’mol uchun foydalanish hisoblamasining foydalanish qismidagi muhim ko‘rsatkichdir. U iste’molchilarning iste’mol tovarlari va xizmatlarni xarid qilish xarajatlar (2702 mlrd. $) va davlat tomnidan iste’mol tovarlari va xizmatlarini xarid xarajatlaridan (1156 mlrd. $) tarkib topadi, ya’ni 2702+1156=3858 mlrd. $. Ular shaxsiy pirovard iste’mol (3413 mlrd. $) va umumjamoa pirovard iste’molni (445 mlrd. $) shakllantiradi va natijada haqiqiy pirovard iste’molni aniqlash imkoniyatini beradi (3413 +445=3858 mlrd. $).
6. Yalpi jamg‘arma. Ixtiyordagi daromadlardan iste’mol uchun foydalanish hisoblamasini balanslashtirish natijasidir. Yalpi ixtiyordagi daromaddan (4748 mlrd. $) pirovard iste’molni (3858 mlrd. $) ayrish orqali aniqlanadi, ya’ni 4748-3858=890 mlrd. $. Yalpi jamg‘armadan (890 mlrd. $) asosiy kapital iste’soli (589 mlrd. $) chiqarib tashlansa, sof jamg‘arma hosil bo‘ladi, ya’ni 890-589=301 mlrd. $.
7. Investitsiyalar. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasining foydalanish qismidagi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. ular asosiy kapital o‘sishi uchun kapital qiymatlardan (905 mlrd. $), moddiy zaxiralarni to‘ldirish (yoki kamayishidan) (-16 mlrd. $), yer va boshqa noishlab chiqarish aktivlarini sof xarididan tarkib topadi. 905-16=889 mlrd. $.
8. Sof kreditlash yoki qarz olish. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasini balanslashtirish natijasida hisoblanadi. Ya’ni, investitsiyalar (889 mlrd. $) asosiy kapital yemirilishi qiymati (amortizatsiya 589 mlrd. $) bilan sof jamg‘arma (301 mlrd. $) hamda sof kapital transfertlar (-3) hisobiga moliyalashtiriladi. Ammo amalda resurslar investitsiyalar uchun foydalanishdan kam yoki ortiq bo‘lishi mumkin. Natijada sof qarz olish (yoki sof kreditlash) hosil bo‘ladi, ya’ni 589+301-3-889=-2 mlrd. $. Bu ko‘rsatkich moliyaviy hisoblamani balanslashtiruvchi ko‘rsatkichga teng bo‘lishi kerak.
9. Iqtisodiy aktivlar. Mamlakat boyligini belgilaydi. Ular real (nomoliyaviy) va moliyaviy aktivlardan tarkib topib, aktivlar va passivlar balanslari asosida aniqlanadi.