O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti soatov n. M., Tillaxo‘jayeva g. N

13.5. Asosiy hisoblamalar va kategoriyalar

Milliy hisoblama (schet) deb iqtisodiy jarayonlar ustidan makrodarajada nazorat qilish maqsadida iqtisodiy operatsiyalarni tavsiflab, tovar va xizmatlar, daromad va xarajatlar oqimlari haqidagi ma’lumotlar asosida agregatlashgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni olish usuliga aytiladi. Shakl jihatidan u buxgalteriyadagi hisoblamalarga o‘xshaydi va T-simon ko‘rinishga ega. Odatda hisoblamalarning o‘ng tomoni “resurslar”, chap tomoni esa “foydalanish” deb ataladi va ularda tegishli ma’lumotlar yoziladi. Har bir hisoblamada resurslar va ulardan foydalanish tomoni bir-biriga teng bo‘lishi lozim. Ularni balanslashtirishning ikkita usuli bor. Ko‘pchilik hisoblamalarda bu amal balanslashtiruvchi modda - saldo ko‘rsatkich yordamida bajariladi, so‘ngra bu ko‘rsatkich keyingi hisoblama resurs qismida boshlang‘ich modda bo‘lib xizmat qiladi. Ayrim hisoblamalar esa tabiiy holda balanslashadi, ya’ni resurs va foydalanish tomonlarida qayd qilinadigan iqtisodiy oqimlar tabiati ularning jamlari mohiyat jihatidan bir-biriga teng muvozanatda bo‘lishini taqozo etadi. Bunday hisoblamalar kategoriyasiga misol qilib, “tovar va xizmatlar” deb ataluvchi nolinchi hisoblamani ko‘rsatish mumkin.¹⁶

MHTda hisoblamalar turli jihatdan tasniflanadi. Ular quyidagi guruhlardan tarkib topadi:
-iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar;
-iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar;
-ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar;
-umumiy iqtisodiyot uchun hisoblama (konsolidirlashgan hisoblamalar);
Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o‘z navbatida quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
-joriy hisoblamalar;
-jamg‘arish hisoblamalari;
-aktiv va passiv balanslari;
Joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
-ishlab chiqarish hisoblamasi –s.1;
-daromadlarni hosil qilish hisoblamasi –s.2;
-daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi –s.3;
-pul shaklidagi daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.4;
-pulda ifodalangan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamasi –s.5;
-natural daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.6;