O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

O‘ZBEK TILI FONOLOGIYASI VA MORFONOLOGIYASI
*
 
 
O‘ZBEK TILI FONOLOGIYASI 
 
Nutq tovushlarining uch tomoni 
Nutq faoliyati tovush yoki tovushlar sistemasi orqali
 
ro‘yobga chiqadi. Nutq 
tovushlari o‘zida uch aspektni birlashtirgan murakkab hodisadir: birinchidan, u 
talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi faoliyatidir. 
Shuning uchun uni inson organizmidan tashqari o‘rganish mumkin emas. Nutq
 
tovushlarining bu tomoni uning fiziologik (yoki biologik
) 
aspekti hisoblanadi. 
Ikkinchidan, nutqiy faoliyat bo‘lganidan u tabiatdagi har qanday tovush kabi 
akustik (yoki fizik) xossaga ega. Uning mazkur tomoni akustik (yoki fizik) aspekt 
sanaladi. Uchinchidan, nutq tovushlarining bosh vazifasi kommunikaqiya vositasi 
bo‘lib xizmat qilishdir. Bu eng muhim funksional aspektni (sotsial yoki lingvistik 
aspekt ham deyiladi) tashkil etadi. 
Funksional tomoni 
Nutq tovushlarshshng haqiqiy funksiyasi, bosh vazifasi funksional aspekt 
orqali amalga oshadi. Shuning uchun ayrim tilshunoslar nutq tovushlarining 
funksional aspektini boshqa aspektlardan ajratgan holda alohida o‘rganish va ularni 
o‘rganuvchi sohani ham ajratishni tavsiya etadilar. Natijada ayni bir ob’ektni turli 
tomondan o‘rganuvchi ikki soha – fonetika va fonologiya yuzaga keldi. 
Fonetika va fonologiya 
Fonologiya termini tilshunoslikda XIX asr oxirida yosh grammatikachilar 
(mladogrammatiklar) 
maktabining 
fonetik 
qonunlariga 
javoban, 
nutq 
tovushlarining artikulyatsion fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funksional 
(lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Garchi fonologiya 
termini ko‘pchilik tilshunoslar tomonidan e’tirof etilsa-da, ammo bu termin ostida 
o‘rganilishi lozim bo‘lgan ob’ekt masalasida bir xillik kuzatilmadi. 
Tilshunoslarning juda ko‘p qismi
 
fonologiya termini ostida nutq tovushlarining 
funksional tomonini, ayrimlari, aksincha, artikulyatsion-akustik tomonini 
tushunadilar. Har ikki holatda ham
 
fonologiya fonetikaga qarama-karshi qo‘yiladi. 
Xususan, F.de Sossyur shunday deydi: «Tovushlar fiziologiyasi ko‘p hollarda 
fonetika deyiladi. Bu termin, bizningcha, nomuvofiq ko‘rinadi. Biz buni 
fonologiya termini bnlan almashtiramiz, chunki fonetika azaldan tovushlar 
evolyutsiyasi haqidagi ta’limot bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolaverishi kerak. 
Fonetika tarixiy fandir: u voqealarni, o‘zgarishlarni tahlil etadi, zamonda harakat 
qiladi; fonologiya zamondan tashqaridir, chunki artikulyatsiya mexanizmi doimo 
*
Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 

---

o‘ziga o‘zi o‘xshashligicha qolaveradi».
1
Jahon tilshunosligida fonologiya tilshunoslikiing alohida bo‘limi sifatida 
fonema va ularning farqlovchi belgilarini o‘rganuvchi soha deb e’tirof etildi 
(funksional tomoni).
Yuqorida ta’kidlanganidek, fonologiya fonemalar haqidagi ta’limot sifatida 
yosh grammatikachilarning fonetikani ijtimoiy fanlar qatoriga emas, balki tabiiy 
fanlar qatoriga qo‘shish konsepsiyasiga qarshi yuzaga keldi. Bunday sharoitda 
an’anaviy fonetikaga yangi yaratilgan fonologiyaning qarama-karshi qo‘yilishi, 
so‘zsiz, ijobiy hodisa bo‘ldi. Ammo keyinchalik bir qator tilshunoslar, xususan, 
daniyalik tilshunos L.Yelmslev va boshqa strukturalizm vakillari asarlarida 
fonetikadan fonologiyani farqlash shu darajaga yetdiki, ular bir-biridan tamoman 
ajralgan (fonetika tabiiy fanlar, fonologiya ijtimoiy fanlar qatoriga kiradigan) ikki 
sohaga aylanib qoldi. Natijada fonologiyaning birligi bo‘lgan fonema o‘zining 
ob’ektiv reallikdagi material asosidan ajratib qo‘yildi. 
Rus fonologiya maktabi vakillari esa ularga qarama-qarshi ravishda 
I.A.Boduen da Kurtene va L.V.Shcherba an’analarini davom ettirgan holda, bir-
biridan ajralgan ikki mustaqil ilmiy predmet – fonetika va fonologiya mavjudligini 
inkor qiladi. L.V.Shcherba fonologiyani fonetikadan uzib qo‘yuvchilarga tamoman 
qarshilik ko‘rsatish lozimligini, ma’lum tilning fonologik sistemasini, har bir 
fonemaning farqlovchi belgilarini faqat uning shu tildagi konkret talaffuzi asosida 
tadqiq qilish kerakligini uqtiradi.
2
R.A.Avanesov ijtimoiy hodisa bo‘lgan tilning tovush tomoni bilan til 
strukturasining elementi sifatidagi nutq tovushlarini o‘rganadigan faqat bitta ilmiy 
predmet muvofiq kelishini aytadi.
3
Nutq tovushlarini o‘rganadigan ikki predmet 
emas, balki ikki tadqiqot aspekti mavjuddir. Fonologiya fonetikaning yuqoriroq 
bosqichi sifatida haqiqiy lingvistika predmetiga aylandi va grammatika bilan bir 
qatorda til strukturasini o‘rganish uchun xizmat qila boshladi. Har qanday fonolog 
bir vaqtning o‘zida fonetistdir. Chunki fonologiya oppozitsiyalari konkret 
tovushlarga asoslanadi. Shu bilan birga, har qanday fonetist ma’lum ma’noda 
fonolog hamdir. Chunki fonetika tadqiqotchisi har qanday tovushlarni emas, balki 
nutq tovushlarini, ularning ma’lum tildagi farqli belgilarini o‘rganadi. 
Shunday qilib,
 
fonetika va fonologiya o‘zaro chambarchas bog‘langan. 
Ularning asosiy o‘rganish ob’ekti bitta. Birinchisi eng kichik nutq birliklarini, 
ikkinchisi esa shu nutq birliklarining farqli (differensial) belgilarini o‘rganadi. 
Demak, ular o‘zlarining ob’ekti jihatidan emas, balki bir ob’ektning turli o‘rganish 
aspekti ekani bilan farq qiladi.