Ona tili luga’t tarkibining ma’no jihatdan tavsiflanishi Reja

Ona tili luga’t tarkibining ma’no jihatdan tavsiflanishi
Reja
1. Lug’at haqida tushuncha 2. Ona tili lug’at tarkibi 3. Lug’at tarkibidagi so’zlarning kelib chiqishi 4. Lug’at tarkibining ijtimoiy guruhlar tomonidan qo’llanilishi
Lug’at haqida tushuncha
Ensiklopedik lugʻat soʻzlarning oʻzini emas, balki ular orqali bildiriladigan predmet va tushunchalarni izohlaydi, tushuntiradi • Soʻzni tavsiflashdagi bir qancha farqli xususiyatlariga koʻra, Lug’atlarni asosan 2 turga: ensiklopedik va lingvistik (filologik), lugʻatlarga ajratish mumkin. Lingvistik Lug’atlarning asosiy maqsadi esa til birligi hisoblangan soʻzning maʼnolarini, turli lisoniy xususiyatlarini ochib berishdan iborat. O’zbek tili o’tmishida qardosh bo’lmagan juda ko’p tillar bilan o’zaro alokada bo’ldi va bu tillardan o’zbek tiliga ma‘lum miqdorda so’zlar o’zlashdi.
Bu jarayonda o’zbek tiliga ayniqsa fors -, tojik, arab va rus bugungi kunda ingliz tillari barakali ta‘sir etadi: • O’zbek tili o’tmishida qardosh bo’lmagan juda ko’p tillar bilan o’zaro alokada bo’ldi va bu tillardan o’zbek tiliga ma‘lum miqdorda so’zlar o’zlashdi. Bu jarayonda o’zbek tiliga ayniqsa fors -, tojik, arab va rus bugungi kunda ingliz tillari barakali ta‘sir etadi:
Ona tili lug’at tarkibi
• Tojikcha so’zlar: Osmon, oftob, baxor, shirin, agar, balki, jona-jon.... • Arabcha so’zlar: kitob, maktab, paxta, xalq., maorif, nutq., savol kabi. • Ruscha - baynalminal so’zlar: traktor, kino, televizor, radio, akatsiya... • So’z o’zlashtirish asosan ikki xil; usul bilan amalga oshadi: a) so’z aynan olinadi: mashinka, avtobus, b) kalkalab olinadi. Kalkalab o’zlashtirishda so’zning o’zi emas, balki uning manosi uzlashtiriladi: qatnashchi - uchastnik, darslik - uchebnik. • Tulik kalka - veteran - faxriy, pensiya — nafaka, pensioner - nafakaxur. • Yarim kalka - sportchi - sportsmen, sinfdosh - odnoklasnik. O’z qatlam. O’z qatlamga o’zbek tilining o’ziniki bo’lgan, shuningdek, turkiy tillar uchun umumiy so’zlar kiradi. O’zbek tili lug’at so¬stavida turkiy tillar uchun umumiy (bo’lgan so’zlar anchagina qismni tashkil etadi.
Lug’at tarkibidagi so’zlarning kelib chiqishi
Bunda uch xolat kuzatiladi. • 1. Asli uzbekcha suzlardan shu tilga oid qushimchalar yordamida yasalgan so’zlar: qatnashchi, terimchi, ogmachi, q.otishma. • 2. Boshqa tillardan o’tgan yasovchi vositalar yordamida o’z va o’zlashma so’zlardan hosil qilingan so’zlar: tilshunos, madadkor, mexnatkash, ga-zetxon, ilmiy. • 3. O’zlashma so’zlardan o’zbek tili vositalari yordamida xosil qiligan so’zlar: a) tojikcha so’zlardan yasalgan so’zlar: jangchi, mardlik, sabza votchilik, pulsiz; b) arabcha so’zlardan yasalgan so’zlar: raxbarlik, qimmatli, nomusli; v) ruscha - baynalmilal so’zlardan yasalgan so’zlar: sportchi, shofyorlik, betonlik
Lug’at tarkibining ijtimoiy guruhlar tomonidan qo’llanilishi
1. Kundalik turmushda ishlatiladigan hamma uchun tushunarli bo‘lgan so‘zlar: • 1. Kundalik turmushda ishlatiladigan hamma uchun tushunarli bo‘lgan so‘zlar: • 1) oziq-ovqatga doir narsalarning nomlari: yog‘ , guruch, mosh, loviya, piyoz, kartoshka, sabzi, polov, arpa, bug‘ doy, un, shakar, non; • 2) narsa-buyum, qurol nomlari: bolta, tesha, randa, arra, kosa, tovoq, taroq, daftar, ruchka, kitob, qalam, mashina, samolyot, poezd, elak, chakich, belkurak, ketmon, qamchi, pichoq; • 3) tabiiy borliqqa oid nomlar: quyosh, er, oy, yulduz, osmon, chaqmoq, zilzila, shamol, qor, yomg‘ir, bulut, tuman, o‘t, suv, daryo, tog‘ , tosh, daraxt, kecha, kunduz, tun, yorug‘lik, oy, yil; • 4) tirik mavjudot va ularning tana a’zolari nomlari: kishi, odam, er, xotin, chol, kampir, qari, yosh, dehqon, bog‘ bon, shifokor, o‘qituvchi, do‘st, dushman, mehnatkash, qush, hayvon, buzoq, mol, sigir, ot, mushuk, ilon, toshbaqa, chivin, qo‘l, oyoq, bosh, tish jigar, qorin, ichak, kurak, burun, lab, ko‘z;