köhnə dili də substrat kimi yeni dilə təsir göstərir. B undan
əlavə, nəzərə alm aq lazımdır ki, mədəni ünsiyyət zam anı çox-
saylı mədəni kəşflərin və onlarla yanaşı müvafıq sözbrin mə-
nimsənilməsi prosesi baş verir. M üasir dillərin əksəriyyətində
mənimsəmələr bütün lüğət ehtiyatmm yarıdän çoxunu təşkil
edir, lakin saylar, insam n эп sadə fəaliyyətinin, bədən hissələ-
rinin adları, qohum luq istilahları və s. mütləq dəyişilməz qa-
lır.
Assmimilyasiya olunmuş etnos bir qayda olaraq, təkcə
tarixi-mədəni və bioloji irsi deyil, həm də müəyyən dərəcədə
özlərinin antropoloji əlam ətbrini də onu əvəz edən etnosa
ötürür.
Yer kürəsinin əhalisi müxtəlif antropoloji irqlərə - av-
ropeoid, neqroid, m onqoloid irqlərinə bölünür ki, onlar d a öz
növbələrində ayrı-ayrı yarım qruplara bölünə b ib rb r . Q arışıq4
irq b r də mövcuddur. Eyni irqin nüm ayəndələri müxtəlif dil
qruplarm a məxsus olan dillərdə danışa b ib rlər. Məsələn,
H ind-A vropa irqinə daxil olan A ralıq dənizi və Balkan-
Qafqaz yarım qruplarm a daxil olanlar və neqroid antropoloji
irqinə daxil olan insanlar sami dillərində danışırlar. Y axud
da Hind-Avropa irqinin nümayəndələri həm H ind-A vropa,
həm də U qro-Fin a ib b rin ə daxil olan dillərdə damşırlar.
* * *
Yazı sisteminin yaranması və öyrənilməsi
Təqribən е.э. IV minilliyin sonlarm dan yazımn yara-
dılmasma
cəhdlər edi-
lir.
Əvvəlcə
işarəbr,
so-
n ra isə təd-
ricən sistemli
yazıya çevri-
lən
pikto-
qram lar
meydana çı-
xır.
Ən qə-
dim yazı Me-
sopotam iya-
da - Şumer-
də və Misir-
də - Nil ça-
ymm vadilə-
rində m eyda
na çıxmışdır.
M əhz yazılı
mənbələrin
m eydana çıx-
m asm dan
sonra müxtə-
lif ərazilərdə
baş
vermiş
dəyişikliklər
barəsində
Piktoqrafiyadan mixi yazıya keçid
daha konkret danışm aq im kanm a m alik olduğum uzdan, ya-
zınm m eydana gəlməsi və sonradan onun elmi oxunm ası mə-
sələləri üzərində d ah a ətraflı dayanaq.
İlk öncə M isir heroqlif (yunanca - [daş üzərində]
«müqəddəs həkklər» - ilk vaxtlar belə hesab edirdilər ki,
bunlarm dini təyinatı m övcuddur) yazısı oxunm uşdur.
N apoleonun M isir səfəri zamanı R ozett (Rəşid) şəhə-
rində üç dildə - yunan, qıptı (Misir dilinin sen və orta əsrlər
form ası) və Misir heroqlifı ilə eyni m ətn yazıİmış qara bazalt
daş tapılmışdır və о tapıldığı yerin adm a uyğun olaraq «Ro-
zet daşı» adlandırılmışdır. Qıptı dili üçün yunan yazısmm bir
növündən, yunan dilində mövcud olm ayan bir neçə fonemin
ötürülməsi üçün bir neçə işarənin əlavə olunması ilə istifadə
edilirdi.
1822-ci ildə fransız alimi F ransua Şam polyona heroqlif
mətnini oxumaq nəsib olmuşdur. O, güman etmişdir ki, kita-
bənin məlum dillərində yazılmiş çarlarm adları heroqlifık
m ətndə oval xətlə - kartuşla haşiyələnmişdir. Bebliklə, o, bir
neçə işarənin necə tələffüz edilməsini müəyyənləşdirmişdir. ’
D aşdakı yazılar fıron V Ptolemey Epifana (e.ə. 204-180-ci il-
lər) həsr olunm uşdur.
Qədim m isirlibr «papirus»lar üzərində də yazırdılar.
Bu, papirus bitkisinin zoğundan hazırlanm ış yazı m əınulatı
növüdür. Bir sıra müasir dilbrdə kağız sözü bu sözdən
götürülmüşdür (ingiliscə - paper, fransızca - papier və s. E.ə
II əsrdən qoyun, keçi və ya inək dərisindən düzəldilmiş per-
qam ent üzərində yazmağa başlamışlar).
Qədim Misir yazısmm mənşəyi о qədər də aydm deyil.
O, mövcud olduğu bütün dövr ərzində söz-heca şəklində ol-
m uşdur. Əksər hallarda bu yazı sait səsləri ötürm ür. Sözbrin
və şəxs adlarım n düzgün təbffüz edilməsi bizə gəlib çatmış
başqa xalqların m ətn b ri əsasm da bərpa olunur. Q ahirədən
cənubda 287-ci kilom etrdə Tell-əl-Am arna dağm tıları ara-
sm da islahatçı kimi tanm an fıron E xn ato n u n (е.э. XV əsrin
sonları) arxivinin aşkar edilməsindən sonra Y axm Şərqdə
baş vermiş tarixi hadisələr barəsində bizim bilikbrim iz xeyli
genişbndi və çox şey aydmlaşdı. B urada fironun bir çox
hökm darlarla yazışm alan aşkar edilmişdir. Bütün sənədbr
Babil dövrünün mixi yazıları ib yäzılmışdır. Bu yazı bir çox
xalqlar tərəflndən istifadə olunurdu, dilin özü isə yazışm a dili
kimi qəbul olunm üşdu.
Ən qədim mixi yazı sisteminin yaradıcıları ən qədim
xalqlardan biri sayılan şum erbrdir. «Mixi yazı» və ya «çiv
yazısı» term ini işarəb rin m ism ar form ası ilə əlaqədar olaraq
ilk dəfə X V II əsrdə Engelbert K em pfer tərəfmdən istifadə
olunm uşdur.
Mixi yazı piktoqrafık, rəsm yazılarm dan əmələ gəlmiş-
dir. G üm an edilir ki, rəsm yazısmm bünövrəsi şumerlərədək
admı bilmədiyimiz, və ya haçansa onlarla yanaşı M esopota-
miyada yaşamış etnos tərəfm dən qoyulm uşdur. O nlar bizə
yalnız şum er mədəniyyətindən öncə mövcud olmuş mədə-
niyyət qalıqlarm dan m əlum dur. Ş u m erb r rəsm yazısmı tək-
m ilbşdirərək onu ab strak t mixi yazısı form asm a salm ışlar ki,
2.
о ЛААААА 4^4
о
Ö
о О I ' О
I
О о III-
0
П.<
5>*0
,
о
А Ä
.
11" г П о О I I )
‘
о
о
M isir ideoqrafik yazısı
bu da sonralar Q ədim D ünyanm bir çox xalqları tərəfm dən
qəbul olunm uşdur. Yazı özünün yaranm asm a görə iqtisadi və
inzibati xarakterli tələbata borcludur, çünki dövlətin möh-
kəmlənməsi və ticarət m übadibsinin, kənd təsərrüfatı və sə-
nətkarlıq m əhsulları istehsalmm artm ası i b onlarm sistemli