bölünürdü. Canişinlər, vaxtaşırı mərkəzi hakimiyyətin zəif-
ləməsindən və ya qonşu dövlətlərin köməyindən istifadə edə-
гэк müstəqilliyə can atırdılar. Iranzunun ölümündən sonra
Assuriyaya meylli olan oğlu Aza taxtdan salınıb, öldürüldü.
U rartu tərəfm dən qızışdırılan bir sıra vilayətlərin canişinləri
M annadan qopub ayrılmağa cəhd göstərirdilər. T axta çıxan
U llusunu assurların köməkliyi ilə öz dövbtinin sərhədbrini
bərpa edir və h ətta sonralar onu bir qədər də genişləndirir.
Assuriya çarı II Sarqon e.ə.714-cü ildə urartuluları və onlarm
m üttəfiqbrini sarsıdıcı məğlubiyyətə uğradır. Sarqonla Ullu-
sununun arasm da saziş bağlanılır və bu sazişə görə U llusunu
bir sıra mənfəətlər də əldə edir: «onlarm ağası hökm dar Ullu-
sunuya mən (Sarqon) fəxri süfrə açdım, onun taxtm ı atası,
valideyni İranzunun taxtm dan daha yüksəklərə ucaltdım».
U rartululardan geri almmış və ilk vaxtlar A ssuriyaya birbş-
dirilmiş 22 qala və 2 möhkəmləndirilmiş şəhər M ananın özü-
пэ qaytarıldı.
Нэ1э е.э. IX əsrdə u rartulular vaxtaşırı şimali-şərqi
qonşularm ın ərazilərinə yürüşlər edirdilər. Culfa rayonunda
- Ilanlıdağda tapılan urartu qayaüstü yazısm da Puluadi ölkə-
si və onun üç məskəninin adı çəkilir. Birinin adı - A rasani -
yazıya yaxm olan m üasir Ərəzin kəndinin adm da saxlanıl-
mışdır. Bir az sonra onlar m üasir Sisian rayonuna çatm ışlar
və burada Tsuluku məskənini tutm uşlar. Puluadi ölkəsinin və
onun paytaxtı Libliunini admı е.э. V II əsrdə də A raz çayımn
sağ sahilindəki ərazibrdə, indiki V arzaqan vilayətində tapı-
lan qayaüstü yazıda çəkilir.
Sarqonun varisbrinin hakimiyyəti illərində M annanm
vəziyyəti о qədər mökəmlənmişdi ki, о h ətta Assuriyanın bir
sıra yaşayış məskənlərini ə b keçirə bilmişdi. Assuriya çarı
Sinaxxerib M annaya yürüş etm ək m əcburiyyətində qalmışdı,
lakin onun bu tədbiri о qədər d ə'u ğ u rlu almmamış, yalnız
əsirlər götürülmüşdür.
M anna d ö v b ti bir m üddət U rm iyəətrafı hövzədən çox
kənarlara çıxan kifayət qədər geniş ərazilərə sahib idi. M üa-
sir Naxçivan vilayətinin ərazilərini də onun tərkibinə aid et-
mək olar, b e b ki, sonuncunun həmin dövrə aid m addi mədə-
niyyəti bütün M an n a dö v b ti ərazisində yayılmış m addi mə-
dəniyyətlə eyniyyət təşkil edir.
Şərqə doğru irəliləyərək onlar Savalan dağlarm m cənub
yam acm da A rxu ölkəsinə yürüş ed irb r. O nlarm U şulu və
Buku ölkələrini Q arasu çayı i b eynibşdirilməsi güman edilən
çayadək fəth etm əbri barədə qayaüstü yazı həkk olunmuş-
dur. G eriyə qayıdan baş isə G irduni, Qituxani, T uişdu ölkə-
b ri və R u tu m n i (?) şəhəri tutulm uşdur.
N övbəti M an n a çarı Axşerinin adı A ssarxaddonun ki-
tabəsində çəkilir. Assuriya ilə mübarizədə Axşeri «m annalıla-
rm ölkəsinin ərazibrində» məskunlaşmış skiflərin köməyin-
dən istifadə etmişdir. A ssarxaddon özünü «m annalılar ölkə-
sinin əhalisini, ram edilməyən kutiləri pərən-pərən salan, on-
ları xilas edə bilməyən m üttəfiq - skif İşpakanm qoşununu
qılmcdan keçirən» kimi qələmə versa də, onun A şşur allahm a
m üraciətindən görünür ki, o, bu xalqm daimi təhlükəsindən
həmişə n arah atd ır. Axşerinin hakimiyyəti ilbrində m annalı-
lar özbrinin şərq sərhədbrində möhkəmlənmiş m idiyalılarla
da birlikdə çıxış edirlər. M üttəfiqləri bir-birindən təcrid et-
məyə çalışan A ssarxaddon hətta öz qızmı skiflərin çarı Parta-
tuaya эгэ vermək məsələsini də m üzakirə edirdi. O nun varisi
A şşurbanipal işğal olunm uş assur torpaqlarm ı dinc yolla
qaytarm ağa cəhd göstərdi, lakin, görünür, münasibətlər ni-
zama salm m adı, qoşunlar arasm da döyüş baş verdi və m an-
nalılar məğlubiyyətə uğradılar, assurlar isə böyük qənimətlə
öz ölkələrinə qayıtdılar. M annalılar bu məğlubiyyətdən sonra
Axşeriyə qarşı üsyan etd ib r, «onlar Axşerinin meyidini onun
şəhərinin küçəsinə atıb, cəsədini şəhər boyu sürüdübr; onun
qardaşlarm ı, o n u n aibsini, onun nəslini silahla doğradılar».
Axşerinin oğlu U alli Assuriyanm qəbbəsini qəbul etdi və as-
surlarm tə b b etd ik b ri xəracı verdi. Oğlu Erisini və qızmı As
suriya çarm ın saraym a göndərdi. A şşurbanipal özünün xoş-
məramlı səfirini M annaya göndərdi.
M an n a dövləti Assuriyanm e.ə. 616-cı ildə Babilistanla
sonuncu m üharibəsi zam am da onun müttəfiqi idi. M anna-
mn adı sonuncu dəfə Bibliyada çəkilir. İeremiyanın kitabm da
U rartu, M anna, skiflərin və m idiyalılarm çarlıqları Babilə
qarşı birgə çıxış etməyə çağırılır.
M an n a dövlətinin ta qədim zam anlardan b u rada ya-
şayan əhalisi etnik baxım dan həm kuti-lullubu, həm də hürri
substratım özündə təcəssüm etdirmişdi. G etdikcə hürrilərin
rolu artır - bunu M anna dövründən məlum olan adlar və to-
ponim lərin təhlili aydm göstərir. Bəlkə də kuti və hürri dilləri
qohum dur. H ürri-urartu dilinin Şərqi Q afqaz dilləri qrupu
ilə bir sıra struktur bənzərlikləri vardır və çox güman ki, kuti
dili də bu qrupa mənsub imiş.
Dövlətin çiçəklənməsi və möhkəmlənməsi m annalılarm
nail olduqları yüksək iqtisadi səviyyəyə əsaslanırdı. Arxeoloji
tapm tılar m etallurgiya və m etal em alm da böyük nailiyyətlə-
rin olmasını, sənətkarların böyük bədii zövqə və ustalığa m a
lik olmalarmı, şəhər salm m asm da böyük bacarığa m alik ol-
malarm ı göstərir. Yeri gəlmişkən, bir çox dillərdə istifadə
olunan «polad» sözü Urm iya gölündən şim ada yerləşən P u
luadi ölkəsinin adı ilə əlaqələndirilir; bu rayon qədim dəki
kimi indi də müxtəlif faydalı qazm tılarla zəngindir. M annalı
bənnalar və sənətkarlar tutulub Assuriya şəhərbrinə aparı-
lırdı. A tlardan Yaxm Şərq üçün yeni olan istifadə üsulu -
minik üçün istifadə olunması çox tezliklə qəbul edildi. M an
n a ölkəsinin A niaştaniya vilayətində hətta qonşu dövlətlərin
qoşunları üçün atlar yetişdirilir və onlara xüsusi təlim verirdi-
lər.
Cənubi Qafqaz tayfaları. A ssur mənbələri Cənubi Qaf-
qazm cənubi-qərb rayonlarm da е.э. X II əsrdən m übarizə
apardığı D ayaeni/D aiani tayfa ittifaqinm adını çəkir. O,
özünün şimal yürüşü zamanı N airi ölkəsinin 23 çarı ilə vuru-
şur və Q ara dənizin olduğu güm an edilən «Yuxarı dəniz»ə
qədər çatır. Tiqlatpalasar D ayaeni ölkəsində çar Sienini tu
tur, onu A ssuriyaya gətirir, lakin sonra 'tab e olacağm a and
içdirdikdan sonra buraxır. Fəratm yuxarı axarlarm da vuru-
şan III Salm anasar hakimiyyətinin 15-ci ilində D ayaeni çarı
Asiadan хэгас almışdır. Е.э. Y III-V II əsrlərin kitabələrində
A nadoluda iri tayfa birlikləri olan m uşklar, kaşklar, taballar
və b. m övcudluğu barəsində m əlum at verilir ki, bunlarm da
adlarm da sonralar m esxbrin (mosxlarm), iberlərin adlarınm
izi müşahidə olunur.
U ra rtu kitablərində də D ayaeni ölkəsinin adı Diaue-
xi/Diauxi form asm da çəkilır. U rartu çarı M enua ölkənin fəth
olunması və çar şəhəri Şaşilanm tutulm ası haqqm da məlu-
m at verir. Ölkənin çarı U tupurşa tabe olmağa və böyük mi-
qdarda хэгас verməyə m əcbur olm uşdur. Bu ölkənin ərazisi
Fərat çaym ın yuxan axarlarından başlayaraq, şim alda qədim
Zabaxa ölkəsinin adm ın olduğu güman ed ib n m üasir Cava-
xetiyayadək uzanırdı və U rartu mənbələrinə görə Z abaxa
D ayäeni ilə yanaşı idi. Ə ldə olunan qənimətin, əsirlərin, ha-
belə ölkə üzərinə qoyulm uş xəracın M inuanm kitabm da sa-
dalanan m iqdarm a görə b u ölkə inkişaf etmiş təsərrüfatı ilə,
xüsusib də m aldarlıq və m etal emalı sahəsində kifayət qədər
zəngin imiş. Bu ölkənin və həmin çarın adları D ayaeninin üç
vilayətini tutub, öz ölkəsinə birləşdirmiş I Argiştinin məlu-
m atlarm da d a çəkilir.
M ənbələrdə D ayaeni i b yanaşı, m üstəqillikbrini qoru-
maları uğrunda mübarizə aparan başqa ölkələrin də adları
xatırlanılır. O nlardan K atarza, Ueteruxi, İqaniexi, Zabaxa
kimi bəzilərinin adları Cənubi Gürcüstan onom astikasm da
saxlanılmışdır.
Е.э. V III əsr U ra rtu yazılarında D ayaenidən şimalda
yerbşən K ulxa ölkəsinin adı çəkilir. A ntik m ənbəbrin Kolxi-
dası; m üasir Qərbi G ürcüstan və Abxaziya ərazisi; Homerə-
qədərki dövrdə arqonavtlar - Q ara dənizin şərq sahillərinə
sehrli qoyunun qızıl dərisini əldə etmək üçün yürüş keçirmiş
yunan qəhrəm anları haqqında formalaşmış əsatir həmin ölkə
ib əlaqəbndirilir. Ə satir е.э. V əsr şairi Pindarm əsərindən
bəllidir. K itab əb rd ən birində U rartu çarı II Sarduri bu döv-
rdə onun tabe etdiyi Xuşalxi ölkəsinin tutulm asm dan, digə-
rində isə K ulxa ölkəsinin çar şəhəri İldam uşa haqqm da хэЬэг
verir. K ulxa da D ayaeni kimi onlara tabe etdirilmiş vilayət-