Kutilər. K uti tayfaları Şumer dövlətindən şimala, Za-
qroş dağları və U rm iya gölü ətrafı ərazilərdə yaşayırdılar.
Е.э. III minilliyin axırm da kutilər Enridavazirin başçılığı ilə
Şumer və A kkadı birləşdirən çar N aram -Suenin ordusunu
darm adağm edir və ölkənin cənub hissəsinə soxularaq, şu-
m erlərin müqəddəs şəhəri N ippuru zəbt edirlər. K u tib r 100
ib yaxm Şumerə sahib olurlar. Sonralar tərtib edilmiş siya-
hıya görə bu dövrdə qısa m üddət - 2-7 il ərzində hökm darlıq
edən 20 çarm adı m əlum dur. K u tib rin hökm darlığı möhkəm
idi və şəhər başçılarmm onlara ağır vergi göndərməsinə bax-
m ayaraq, həyat dinc şəraitdə dövran sürürdü. Görünür, ilk
vaxtlar k u tib rin hökm ranlığı şum erbri qane edirdi, çünki
onlar akkadlarm hökm ranlığından və assimilyasiyadan azad •
olm uşdular. B undan başqa kutilər yerli əhalinin nümayəndə-
b rin i idarəçilik sisteminə cəlb edirdilər və tezlikb burada
yüksək təbəqənin qarışm ası müşahidə edilir.
K uti çarları öz yazılarını şum er və akkad dilində lərtib
edir, dini m ərasim brini şum er-akkad məbədlərində keçirir və
onlarm ilahilərinə sitayiş edirdibr. V axt keçdikcə, kuti çarla-
rm a vergi verilməsinin davam etdirilməsinə baxm ayaraq, bə-
zi şəhərlərin başçıları tədricən güclənir və müstəqil siyasət
yürüdürdübr. Məsələn, bunlardan biri də Laqaş şəhərinin
hökm darı Qudea idi. Daim i ağır vergibrin ödənilməsi şumer
əhalasinin narazılığma səbəb olurdu. K u tib r b mübarizə
U ruk şəhərinin çarı U tuheqalm dövründən başlayır. K u tib
rin sonuncu çarı Tirikan döyüşü udüzduqdan sonra əsir
düşmüş və edam edilmişdir. K u tib rin hökm darlığı devrilmiş
və onlar zəbt etdikləri əraziləri tərk etmişlər. G üm an edilir ki,
onlar öz ərazilərinə qayıtmış, lakin yerli əhalinin yaddaşm da
və ədəbiyyatmda dərin iz qoymuşlar. Е.э. X IV -X III əsrlərdə
k u tib rin adı hələ müstəqil kimi çəkilir, lakin е.э. I minillikdə
bu söz artıq tayfa və ya d ö v b t anlayışı kimi yox, geniş ərazi-
b rin qədim adı kimi istifadə olunürdu.
Sonrakı dövrlərdə k u tib rin və h ə tta daha geniş ərazi-
b rd ə mövcud olan dov təb b və M esopotam iyaya qarşı
düşmənçəlik edən m üxtəlif d ö v b tb rin əhalisini kutilər i b ey-
n ib şd irird ib r.
K u tib rin dili haqqm da m ülahizəbr bizə gəlib çatmış
20-30-a yaxm şəxs adm a və sözbrə əsaslam r. O nunla b ir vax-
td a mövcud olan qədim şərq d ilb ri i b müqayisədə kuti sözlə-
ri lazımi qədər izah olunm ur. H azırda ku ti dilinin Şimal-
şərqi Q afqaz dil qru p u ib əlaqəli olm asm a daha çox üstünlük
verilir. B eb bir fərziyyə var ki, k u tib rin dil qalıqları hazırda
A zərbaycanda və G ürcüstanda yaşayan udin etnik qru p u n d a
qalmışdır. K u ti dövrünə aid m addi mədəniyyət abidələrinə
Həmədan şəhərinin yaxm lığm da tapılmış tunc heykəl başı,
Diyala çayınm yuxarı axarm da Şeyxanda aşkar edilmiş qay-
aüstü relyef, U rm iya gölünün qərb sahilində Göytəpədə ta-
pılmış D və S layları, ebcə də onun qərb sahilində üzə çıxa-
rılmış Y am qtəpə m aterialları aid edilir. Qeyd etm ək lazım dır
ki, adı çək ib n mədəniyyətlər bu dövrdə yayılmağa başlayan
K ür-Araz m ədəniyyəti ib də əlaqələndirilir.
Lullubu(m). K u tib rd ə n qərbdəki dağ və dağətəyi geniş
ərazibrdə Lullubu(m ), Lullume tayfaları məskun idilər. O n
larm haqqm da е.э. I l l minilliyin axırdarm dan m əlum at var.
A kkad çarı N aram -Suen lullubilərin çarı Sidurrunun üzərin-
də qələbə çalm ası barədə xəbər verir. Z öhhab yaxmlığmda
Sarıpul qayasm da lullubuların öz çarı A nubanininin (е.э
X X III əsrin sonları) akkad dilində yazısı tapılm ışdır. Yazıda
Padir dağm da onu n özünə və ilahə İştara stela həsr edilmə-
sindən m əlum at verilir. B urada tutulm uş əsirlərin təsviri də
verilir. A nubanininin adı akkad adıdır, ilahə İştar d a akkad
dini panteonundandır. Lullubularm təxminən 10-a yaxın
sözü və xüsusi adları ak k ad m ətnbrindən m əlum dur. G üm an
olunur ki, lullubularm dili elam dilinə qohum dur, lakin bu
hələ elmi cəhətdən dəqiq sübut edilməyib. Lullubu(m) siyasi
və etnik qrup kimi tarixi m eydandan çıxandan xeyli sonra
onlarm adı qonşu xalqlarm dilində lullu “düşm ən”, “əcnəbi”
mənasmda istifadə olunurdu.
Ön Asiyada miqrasiya proseslərinə dair
Elam. Şumerlərdən şərqdə dağlıq K aru n və Kerxu çay-
larm ın o rta və aşağı axarı boyundan Iran körfəzinədək olan
to rp aq lard a yaşayan tayfalar e.ə. III minillikdə Elam dövləti
adı ilə birləşmişdilər. Yerli tayfalar öz dövlətlərini H atam ti
adlandırırdılar, şumerlər onu N İM .K İ ideoqram ı ib işarə
edirdilər, akkad m ətn b rin d ə isə adı Elam tu(m ) kimi çəkilir.
Sonralar buraya gəlmə irandilli tayfalar bu regionu H uca ad-
landırırdılar (bu ad Iranın indiki əyaləti X uzistanm adm da
qalmışdır).
Ilk vaxtlar burada A nşan, Şuşen, Simaşki, Paraxse,
A dam un, Xamazi kimi ayrı-ayrı şəhər-dövlətlər inkişaf edir-
di. Həmin şəhər-dövlətlər birbşdiriləndən sonra yunan mən-
bəbrində Suza adlandırılan indiki Şuş - Şuşen döv b tin pay-
taxtı olur; Simaşki və A nşan isə Elam sözünün sinonimi kimi
istifadə olunurdu. Bu adlar Elam çarlarm m titullarm a daxil
edilmişdir.
Suzada aparılmış arxeoloji qazm tılar zam anı aşkar
edilmiş bir neçə ardıcıl laylar göstərir ki, artıq е.э. IV minil-
likdə burada divarlarla əhatələnmiş yaşayış yerləri mövcud
idi; boyalı qablar, mis m əm ulatlar və m öhürlərdən istifadə
olunurdu. Sonralar, dulus çarxm da düzəldilmiş adi boyasız
keram ika istifadə olunur, şəhərin arxitekturası inkişaf edir,
protoelam piktoqrafik yazı m eydana gəlir. B uradan aşkar
edilmiş m ateriallar yerli cəmiyyətin yüksək inkişaf səviyyə-
sində olmasmı göstərir. B urada çar m əqbərəbri, tunc alət və
silahları, qızıldan düzəldilmiş m əm ulatlar tapılm ışdır; yeni-
dən boyalı qablär mədəniyyətindən istifadə olunm ası da aş-
k a r edilmişdir.
Е.э. III minilliyin axırm da elam lılar şum er və qədim
akkad mixi yazısma keçmişlər. Bisütunda aşkar edilmiş üçdil-
li yazılar nəşr ediləndən sonra ikinci sütunun yazısı arxeoloji
qazm tılar zamanı Elam ərazisində tapılmış yazılarla tutuşdu-
ruldu və öyrənilməsinə başlamldı. Bu istiqam ətdə E.N orris,
V.Şeyl, F.Baysbax, Q.Hüsinq, V.Nints və başqaları böyük
nailiyyətlər qazandılar. Paytaxt-şəhər Suzadan Elam çarları-
nm yazıları və külli m iqdarda təsərrüfat sənədbri tapılmışdır.
Elam dili Cənubi H indistanda və Bəlucistanda (Pakistanm
cənub-qərbi və İranm cənub-şərqi) indiyə qədər mövcud olan
dravid d ilb ri q ru p u n u n erkən qoluna aid edilir.
Elam ərazibrinin birbşdirilm əsi çar Puzur (ya K utik)-
İnşuşinakm (təxm inən е.э. 2200-cü ilb r) adı ib bağlıdır. Ən
böyük nailiyyətbr A k kad K utir-N axxuntenin (е.э.1730-1700
illər) dövrünə düşür. Ç içəkbnm ə dövründə Elam M esopota-
miya dövbtləri üzərində qələbə çalır və onlarm şəhərlərini
qarət edir. Suza şəhərində A kkad çarı N aram -Suenin stelası,
Babil çarı H am urappinin daş üzərində həkk etdirdiyi “ Qa-
nunnam ə”si və s. tapılğışdır.
Е.э. I minilliyin əw ələrindən elam yazıları azalır, bəzi
dövrlərdə isə, görünür qonşularm istilası zam anı, yoxa çıxır.
İran tayfalarm m bu ərazilərə axmı başlayandan sonra külli
m iqdarda İra n leksikası elam m ətnlərinə daxil olur. H axa-
m anişibr dövründən sonra elam dilində yazılı ab id əb rə rast
gəlinmir, lakin ola bilsin ki, şifahi dil kimi ondan bir m üddət
istifadə olunm uşdur. Tədricən elam ibr yeni gəlmiş irandilli
tayfalarla qarışıb iran dilinə keçm işbr.
Ebla. Y azılı ab id əb rin qədim ocaqlarından biri də Qər-
bi Suriyada yerləşən Ebla dövləti olm uşdur. Son ilb r m üasir
Tell-Mardix təpəliyində italyan alimi P aolo M attienin rəh-
bərliyi altm da ap arılan qazm tılar göstərmişdir ki, insanlar
burada artıq е.э. IV minillikdə - ilk tunc dövründə m əskun-
laşmışlar. Əldə edilən m ateriallar Şumer, Assuriya, Misir,
Mari, A nadolu dövbtləri ilə əlaqələrin olm asm ı göstərir. E b
la şəhərinin adı bir neçə dəfə yazılı m ənbələrdə çəkilir, lakin
onun coğrafl baxım dan lokallaşdırılm ası 1968-ci ildə daş
heykəl üzərində ak k ad mixi yazısmın tapılm asm dan sonra
müəyyən edilmişdir. Ebla dövlətinə Qədim Sarqon və N a-
ram-Suen yürüşlər etmiş, sonuncu çar İbbi-Zikirin vaxtında -
е.э. 2225-ci ildə isə о m əhv olm uşdur. Е.э. 2000-ci ildə Ebla
dirçəbndə yerli əhali yeni sakinlərlə - qərbi sami d ilb ri q ru
puna aid olan və artıq M esopotam iyanm çox hissəsini zəbt
edən am o rib r, eb cə də bu dövrdə güclənmiş və böyük ərazi-