9.4.
Xromosomada DNK ning struktura tuzilishi (nukleosomalar).
Yuksak
tuzilgan
organizmlarda
DNK
xromosomalarda
joylashgan
bo`ladi.
Xromosomalar turli shakllarda bo`lib, murakkab struktura tuzilishiga ega. Har
bir xromosomada DNK ning bitta gigant molekulasi joylashgan, uning
molekulyar og`irligi taxminan 10¹¹, uzunligi bir necha sm atrofida bo`ladi va
xromatinning asosini tashkil etadi.
Xromatin molekuladan yuqori tuzilgan strukturaga ega bo`lib, unda qo`sh
zanjirli DNK molekulasi oqsil, kam miqdordagi RNK va anorganik moddalar
bilan murakkab kompleks hosil qiladi. Xromatin tarkibidagi komponentlar
nisbati
foizlarda quyidagicha bo`ladi: DNK 30-45, gistonlar 30-50, giston bo`lmagan
oqsillar 4-33 va RNK 1,5-10.
Xromatinning asosiy qismi faol emas, uning tarkibida zich taxlangan DNK
joylashgan. Faol xromatin turli xil hujayralarda 2-11 % ni tashkil etadi. Bosh
miya hujayralarida uning miqdori ko`proq – 10-11%, jigarda – 3-4 % va
buyrakda – 2- 3%.
Elektron mikroskopda xromatin munchoq shaklida ko`rinadi: uning sharga
o`xshash kengaygan qismlari 10 nm atrofida bo`lib, ipsimon qismlari bilan bir-
biridan ajralgan bo`ladi. Bunday sharsimon kengaygan joylari nukleosomalar
deb ataladi. Har bir nukleosoma qo`sh spiralli DNK parchasi bo`lib, uzunligi 140
juft nukleotid va 8 molekula giston (H
2a
, H
2b
, H
3
, H
4
) ga teng. Har bir
nukleosomada 4 turdagi gistonlarning har biridan ikki molekuladan joylashgan.
Qo`sh spiralning ipsimon qismlari 30-60 juft asosdan iborat bo`lib, H
1
gistoni
bilan bog`langan hamda turli xil hujayralarda uning uzunligi har xil bo`ladi.
Odam DNK si molekulalarining uzunligi santimetrlar bilan o`lchansa 3-5 sm
atrofida bo`ladi, xromosomaning uzunligi atigi bir necha nanometr keladi.
Demak, xromosomada joylashgan DNK juda qisqargan bo`ladi.
Nukleosomada DNK ning taxlanish darajasi beshga teng, ya’ni uning uzunligi 5
martaga qisqaradi. Taxminan 90 % DNK nukleosoma tarkibiga, qolgan qismi
esa ipsimon qismiga to`g`ri keladi. Nukleosomalar ―tinch‖ turgan xromatin,
ipsimon qismi esa faol xromatin parchalaridir.
Nukleosomalar yoyilishi va to`g`ri shaklga o`tishi mumkin. Yoyilgan
nukleosomalar faol xromatinga aylanadi. Bunda bajaradigan vazifaning
strukturaga bog`liqligi yaqqol namoyon bo`ladi. Globulyar nukleosomalar
tarkibida qancha ko`p xromatin bo`lsa, u shuncha faollashmagan bo`ladi.
Dostları ilə paylaş: |